दलित, रक्षाबन्धन र पूर्णप्रकाश

त्रिभुवनचन्द्र वाग्ले, साहित्यकार, अनुसन्धाता तथा दार्शनिक पूर्णप्रकाश यात्री नेपालको यही पुस ५ गते निधन भएको छ ।  उहाँसँग धेरै नजिकको सम्पर्क हुन नपाए पनि दलित समुदायको अधिकारका अभियानमा केहीपटक उहाँसँग भेटघाट र छलफल गर्ने अवसर प्राप्त भएको थियो ।  यात्रीका केही पुस्तक र कर्मक्षेत्रबारे विश्वविद्यालयमा समाजशास्त्र÷मानवशास्त्रको अध्ययन गर्ने बेलैदेखि थाहा पाएको भए पनि उहाँसँगको बाक्लो भेटघाट दलित आन्दोलनकै क्रममा भएको हो ।  राष्ट्रिय दलित आयोगले छुवाछूतविरुद्ध टेलिभिजनमार्फत सन्देश दिने उद्देश्यले केही नारा (सन्देश) तयार गर्ने र ती सन्देश खेमराज केशवशरण, पूर्णप्रकाश यात्री, विश्वहिन्दू महासंघका

अध्यक्ष भरतकेशरी शाह, उपाध्यक्ष स्थिरबाबु घिमिरे, वैदिक कर्मकाण्ड संघका अध्यक्ष तथा स्वामी प्रपन्नाचार्यमार्फत सचित्र प्रचार गराउने तयारी हुँदै गर्दा यात्रीसँग भेट भएको थियो ।  यसै क्रममा यात्रीले दलित आयोगका केही जिज्ञासु पदाधिकारीको थरगोत्र स्पष्ट गरिदिनुभयो र तपार्इंहरू सबैले उच्च जातले गर्ने धार्मिक विधि, विधान पालना गर्नुपर्दछ भनेर प्रेरणा दिनुभयो ।  उहाँको एउटै तर्क थियो, दलित सामाजिक वर्गीकरणको अभ्यासबाट आएको अवस्था हो ।  युद्ध हारेका, हाडनातामा परेका, राजनीतिक प्रतिशोधजस्ता विविध कारणले थुप्रै ठूलाजाति भनिनेलाई दलित बनाइएका उदाहरण दिँदै उहाँले दलित हुनुको लघुताभास त्यागेर हिन्दूधर्मका सबै संस्कार गर्न तपाईंहरूलाई कसैले छेक्दैन  र तपाईंहरूले पनि यसो गर्दै कालान्तरमा सांस्कृतिक र जातीय विभेद मेटाउने प्रयास गर्नुपर्दछ भनेर आयोगका संस्थापक अध्यक्ष पद्मसिंह विश्वकर्मा लगायतका सदस्यहरूलाई भन्नुभएपछि आयोगले २०५९ को जनैपूर्णिमाका दिन यात्रीको हातबाट जनै (रक्षा बन्धन) धारण गर्ने निधो गरेको थियो ।  यद्यपि आयोगका केही सदस्यले यस्तो गर्नुले परम्परालाई निरन्तरता दिएको ठहर्ने भन्दै जनै लगाउन हुँदैन भनेर सो कार्यक्रममा उपस्थित हुनुभएन ।  विरोध गर्नुभयो ।

म २०५५ मंसिरबाट गोरखापत्रको पत्रकार भएपछि सामाजिक समावेशीकरण खासगरी दलित र जनजातिका मुद्दालाई बिट बनाएर पत्रकारिता गर्दै आएकाले मलाई पनि जनैधारण कार्यक्रममा आमन्त्रण गरिएको थियो ।  आयोगको थापाथलीको भवनमा विशेष प्रकारले बनाइएको समान्य मञ्चअघिल्तिर यात्री उभिनु भएको थियो ।  उहाँले आफू यो वर्ष आफन्त कसैको बराखीमा रहेकाले धागो बाँधिदिन नहुने र तपाईंले नै बाँधिदिनोस् भनेर मलाई भन्दै बडो श्रद्धाका साथ ताली बजाउनु भयो  ।  पछि उहाँ र मबीच एकआपसमा धागो बाँध्ने प्रसङ्ग चल्यो, तब उहाँले तपाईं र म सहगोत्री दाजुभाइ एकआपसमा रक्षाबन्धन बाँध्नु हुँदैन भन्नुभयो र मैले त्यहाँ उपस्थित एक महिला सम्भवतः पवित्रा सुनार (हाल पत्रकार) को हातबाट जनै बाँधे र दक्षिणा दिएँ ।   पवित्राजीले पनि मलाई त्यसै गर्नुभयो ।  यात्रीजी कार्यक्रममा आएर पनि किन आसौचमा परेको छु भनेर जनै बाँधिदिनुभएन भन्ने प्रश्नले मलाई निकै खुलदुल बनाएको थियो ।  उहाँले पवित्रता वा अपवित्रता भनेर यसो गर्नुभयो जस्तो लाग्दैन किनकि उहाँकै सल्लाहमा यस्तो कार्यक्रम बनेको आयोगले जनाएको थियो ।  फेरि उहाँ कार्यक्रमभरि मञ्चमा बडो प्रसन्न देखिनुहुन्थ्यो ।  मलाई उहाँले तपाईं र म सहगोत्री बन्नु भएजस्तो लाग्छ त्यो पनि घर फर्केर आई शिखरनाथ सुवेदी लिखित थरगोत्र प्रवरावली पल्टाएर हेर्दा नेपालको त घृतकौशिक गोत्र हुने थाहा पाएपछि यस सन्दर्भका केही जिज्ञासा मैले उहाँसग मेट्न पाइन ।  अर्कोतिर उहाँलाई जनै लगाउने कार्यक्रममा प्रमुख अतिथि बनाएर बोलाउने निर्णय गरिसकेपछि आयोगमा जनै लगाउने÷नलगाउनेबारे विवाद भएको कुरा सुनेर उहाँले त्यस्तो व्यवहार गर्नुभयो कि भन्ने पनि लाग्दछ ।

पहिचान नै यात्री बनाउनु भएका उहाँले नेपालका सबै जिल्ला मात्र होइन मुलुकका प्रायः सबै बस्तीमा पुग्नुभएर समाज र मावनशास्त्रीय अध्ययन अनुसन्धान गर्नुभएको थियो ।  एकपटकको भेटमा मैले नेपालको जातीय विविधताको अध्ययन गर्ने इच्छा देखाएपछि उहाँले मलाई सक्नुहुन्छ त सबै जिल्ला र गाउँमा जानुहोस् सक्नुहुन्न भने सिन्धुलीमा अन्य जिल्लाका तुलनामा हावापनी, बसोबास, जातीय, भाषिक सांस्कृतिक विविधता पाउन सकिन्छ ।  यत्तिको अरू जिल्ला छैन भन्नुभएको थियो ।  समाजशास्त्रको विद्यार्थी भएकाले यसका पिता मानिने फ्रेन्च मानवशास्त्री अगष्ट कम्ट (१७९८–१८५७) ले कल्पनाको भरमा समाज र सस्ंकृतिको व्याख्या गर्ने पद्धतिको विकल्पमा वैज्ञानिक अध्ययन प्रत्यक्ष्यवाद (पोजेटिभिज्म) अर्थात् प्रत्यक्ष हेरेर र अनुभव गरेर मात्र समाज र सस्ंकृतिको व्याख्या गर्न थालेपछि सामाजिक ‘विज्ञान’ भन्ने थालिएको हो ।  यात्री पनि प्रत्यक्ष भ्रमण गरेर नेपाली समाजको अध्ययन गर्ने विद्धान् हुनुभएकाले उहाँलाई नेपालका अगष्ट कम्ट भनियो भने अत्युक्ति नहोला ।  अथवा पोल्याण्डका विश्व चर्चित मानवशास्त्री ब्रोनिस्लाभ म्यालिनोस्कीले समाज र संस्कृतिको अध्ययन गर्दा स्थलगत भ्रमणलाई मात्र जोड दिएनन् र सम्बन्धित जातिको भाषा पनि सिक्नु पर्दछ भनेका थिए ।  यात्रीले नेपालीबाहेक अन्य केही भाषामा बोलचाल गर्न सक्नुहुन्थ्यो ।  यसरी स्थलगत भ्रमण गरी नेपाली समाज र संस्कृतिबारे वृहत् अध्ययन गर्नेहरूको अभाव देखिएको छ ।  अहिलेका कतिपय अध्ययन अधिकारमुखी अभियानका लागि गरिने भएकाले यिनीहरूको तटस्थता र निष्पक्षतामा विश्वास गर्न गाह्रो छ तर यात्री, जनकलाल शर्मा, डोरबहादुर विष्टजस्ता विद्धान्हरूले हाम्रा लागि धेरै गुन लगाएर बित्नुभएको छ ।  विष्ट यात्राकै क्रममा जुम्लाबाट हराउनु भएको झण्डै दुई दशक भए पनि अत्तोपत्तो छैन ।  नेपालका दुई सपुत स्वामी प्रचन्नाचार्य र पण्डित खेमराज केशवशरणबाट नेपालले अथाह जानकारी लिन सक्दछ तर उहाँहरू ओझेलमा हुनुहुन्छ ।   सन् १९३४ जुलाइमा भोजपुरको कटुन्जेमा जन्मनुभएका आमा हरिप्रिया र पिता कृष्णप्रसाद उपाध्यायका पुत्र यात्रीले  अविरल रूपले १२ वर्ष मुलुक तथा विश्वका विभिन्न देशको भ्रमण गर्नुभएको थियो ।  उहाँले यात्रा र लेखनको शृङ्खला  २०६९ पुस ५ गते  बिसाइ दिनुभयो । साभार : - गोरखापत्र