‘नेपाली समाज र वर्ग निर्माण’ - आहुति

चैत्र २०- विभेद विरुद्ध अभियान।

प्राक्कथन

वि.सं. १९९० को आसपासबाट सुरु भएको नेपालको सामन्तवादविरोधी आन्दोलन र वि.सं. २००६ सालबाट सङ्गठित रुपमा सुरु भएको नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलन आजसम्म आइपुग्दा नेपालको सामन्तवादी समाजव्यवस्था आधारभूत रुपमा ध्वस्त भई नेपाली समाज पुँजीवादी बन्न पुगेको छ । यस असी वर्ष लामो सामन्तवादविरोधी राजनीतिक प्रक्रियामा नेपाली सर्वहारावर्गको अग्रदस्ता कम्युनिस्ट पार्टीले निर्णायक र नेतृत्वकारी भूमिका खेलेको छ । कम्युनिस्ट पार्टीको नेतृत्वमा चलेका हजारौँ सङ्घर्ष, सयौँ आन्दोलन र अभियानहरुसहित सामन्तवादी समाज व्यवस्थालाई अन्तिम र निर्णायक धक्का एक दशक चलेको गौरवमय जनयुद्धले दियो । त्यही महान् जनयुद्धको जगमा विकसित वि.सं. २०६२/६३ को जनआन्दोलन, मधेस आन्दोलन, संविधानसभा हुँदै आज नेपाल गणतन्त्र, धर्मनिरपेक्षता, समानुपातिक समावेशी प्रतिनिधित्व र सङ्घीयताको युगमा नयाँ संविधानसहित औपचारिक रुपमा प्रवेश गरेको छ ।

पुनः एकपल्ट नेपाली समाज, नेपाली इतिहास, यहाँको वर्ग निर्माणको प्रक्रिया र यसभित्रका तमाम अन्तर्विरोधहरुको अध्ययन, विश्लेषण र संश्लेषणको महायात्रामा हाम फालौँ । हामीसँग भएका संश्लेषणहरुलाई पुनः एकपल्ट सिंहावलोकन गरौँ, आवश्यक भए परिमार्जन गरौँ र जरूरी नयाँ–नयाँ संश्लेषणहरु आविष्कार गर्दै अघि बढौँ ।

यसप्रकार नेपाली सर्वहारावर्गले सामन्तवादविरोधी आफ्नो ऐतिहासिक कार्यभार शानदार ढङ्गले पूरा गरेको छ । यद्यपि आर्थिक, राजनीतिक र सांस्कृतिक विभिन्न क्षेत्रमा सामन्तवादका अवशेषहरु बाँकी छन्, तर ती अवशेषका रुपमा मात्रै छन् । यसरी नेपाली समाज पुँजीवादी समाज बन्न पुगेकाले सर्वहारावर्गको रणनीतिक लक्ष्य पनि स्वतः परिवर्तन हुन पुगेको छ । अथवा अब नेपाली सर्वहारा क्रान्तिको रणनीतिक लक्ष्य वैज्ञानिक समाजवाद बन्न पुगेको छ । सामन्तवादविरोधी रणनीतिलाई पार गरेर वैज्ञानिक समाजवादको रणनीतिमा पुग्नु–पुर्‍याउनु नेपाली सर्वहरावर्गका निम्ति निकै ठुलो उपलब्धि र गौरवको विषय हो । तर साथमा यसले नयाँ चुनौतीहरु पनि अवश्य लिएर आएको छ र आउने नै छ भन्ने कुरा स्पष्टै छ ।

विगत ६५ वर्षदेखि सामन्तवादलाई नष्ट गर्ने अभिभारा पूरा गर्न बनाइएको सङ्गठनात्मक ढाँचा, सङ्गठनात्मक कार्यशैली, मूल्य–मान्यतालगायत तमाम चीजहरुमा अब फेरबदल जरूरी भइसकेको छ । तीमध्ये कतिपय पुरै नयाँ बनाउनुपर्ने, कतिपय परिमार्जन गर्नुपर्ने र कति चाहिँ थप गम्भीर अनुसन्धान गर्नुपर्ने किसिमका छन् । तर जे होस् वैज्ञानिक समाजवाद स्थापनाका निम्ति अब सुरु भएको सामाजवादी क्रान्तिको रणनीतिलाई लागू गर्न नेपाली सर्वहारावर्गले सबै विषयमा समयानुकूल परिवर्तन, परिमार्जन र सुधार भने गर्नैपर्ने यथार्थ स्पष्ट छ । यस सन्दर्भमा नेपाली कम्युनिस्ट क्रान्तिकारीहरुले अध्ययन, विश्लेषण र संश्लेषणमा केन्द्रित गर्नुपर्ने एउटा गम्भीर विषय हो– नेपाली समाज र वर्ग निर्माणको प्रक्रिया ।

नेपालको प्रतिक्रियावादीवर्गले नेपाली समाजको इतिहास र समाजशास्त्रबारे जे–जति झुठा प्रचार गरेको थियो त्यसलाई चिर्ने प्रयास गर्दै कम्युनिस्ट क्रान्तिकारीहरुले नेपाली समाजलाई आजसम्म ल्याइपुर्‍याउन जति बलबुता लगाए त्यो गौरवमय र शानदार छँदै छ, तर यसो हुँदाहुँदै पनि नेपाली समाजको अध्ययनमा नै हाम्रो ध्यान र प्रयत्न कम भएको छ भन्ने कुरा अब हामीले स्वीकार गर्नै पर्दछ । यो स्वीकारोक्तिले हामीलाई पछाडि फर्काउँदैन, हामीले यसअघि गरेको योगदानको अवमूल्यन पनि हुँदैन, बरु आगामी क्रान्तिको कार्यभारलाई पूरा गर्ने यात्राको गतिलो र भरपर्दो थालनी गर्दछ अनि यस कार्यले विगतका हाम्रा कमीहरुमाथि सिंहावलोकन गर्न सक्षम तुल्याउने छ ।

तसर्थ, समाजवादी क्रान्तिको रणनीतिलाई अगाडि बढाउने स्तरको समाजवादी क्रान्तिकारीमा आफूलाई रुपान्तरण गरिछाड्न पुनः एकपल्ट नेपाली समाज, नेपाली इतिहास, यहाँको वर्ग निर्माणको प्रक्रिया र यसभित्रका तमाम अन्तर्विरोधहरुको अध्ययन, विश्लेषण र संश्लेषणको महायात्रामा हाम फालौँ । हामीसँग भएका संश्लेषणहरुलाई पुनः एकपल्ट सिंहावलोकन गरौँ, आवश्यक भए परिमार्जन गरौँ र जरूरी नयाँ–नयाँ संश्लेषणहरु आविष्कार गर्दै अघि बढौँ ।

(क) नेपाली समाज पाँच महासभ्यताको सङ्गम

१. ह्वाङहो र याङसी नदीको मङ्गोल महासभ्यता

नेपालमा प्रचलित भाषामा मङ्गोलियन उद्गमका जातिहरु जसलाई भनिन्छ उनीहरु आजको चीनको ह्वाङहो र याङसी नदीले विकसित गरेका मानव सभ्यताबाट विकसित भएर क्रमशः दक्षिणतिर सर्ने क्रममा तिब्बत हुँदै इतिहासको विभिन्न कालखण्डमा आजको नेपाली भूभागमा आवाद गर्न आइपुगेका हुन् । ह्वाङहो र याङसी नदीका आसपासमा विकसित सभ्यता संसारकै हजारौँ वर्षमा विकसित एउटा महासभ्यता भएको सबैले मानिआएको विषय हो । यस सभ्यताका मानिसको नाक थेप्चो, आँखा चिम्सा, कद होचो भनी सामान्यतया मानवशास्त्रमा बुझ्ने चलन छ ।

हिन्दूकरणको प्रक्रियाले गर्दा मगर र तमु दुबै उपसभ्यताका आफ्ना मौलिक चीजहरु गुमनाम हुन पुगेर पनि यस्तो अवस्था आएको हुन सक्छ । गुरुङले ल्होछार परम्परालाई बिर्सिनसकेको अवस्था हो भने मगरलाई त हिन्दुहरुले हिन्दु गोत्र नै दिइसक्न भ्याएको अवस्था हो ।

यस उत्तरी समाजबाट कुन–कुन मितिमा कुन–कुन समूह कसरी आजको नेपाली भूभागमा आवाद हुन आइपुगे भन्ने तिथिमिति ठ्याक्कै किटेर भन्न सकिने अवस्था छैन तर उपलब्ध सामग्रीहरु उनीहरुको भाषा, वंश–परम्परा, गोत्र–प्रणाली, श्रुति परम्परामा आधारित सृष्टिको कथा वा महायानी बौद्ध परम्परा र ल्होछारका रुपमा नयाँ वर्ष मनाउने प्रचलन जस्ता आधारभूत उत्तरी सभ्यतासँग मिल्ने विशेषताका कारण उनीहरु ह्वाङहो र याङसी महासभ्यताकै सन्तान हुन् भन्न कसैले पनि आनाकानी गरेको छैन ।

(i) यसको एउटा झुन्ड आजको नेपालको वागमती उपत्यकालाई छाडेर पश्चिमतिर नेपालको पहाडी खण्डमा फैलिँदै गएको देखिन्छ, जसले भेरी नदीवारिसम्मको पहाडी भूभागलाई समेट्छ । नदी सभ्यताका हिसाबले भन्ने हो भन्ने यसलाई गण्डकी सभ्यता पनि भन्न सकिन्छ, किनभने यस भूखण्डमा बग्ने सबै नदीहरु आजको चितवन–तनहुँ साँधको देवघाटमा कालीगण्डकीमा मिसिएपछि एउटै नदी बनेर बग्दछन् ।

यसरी त्रिशूली नदीबाट पश्चिम र भेरी नदीबाट पूर्वको पहाडी भूभागमा आवाद हुन आइपुगेको यो झुन्ड मूलतः दुई ओटा समुदाय राष्ट्रोन्मुख प्रवृत्तिसहित इतिहासमा अगाडि आएको देखिन्छ : एक, मगर दुई, तमु वा गुरुङ । यसै झुन्डभित्रका तर कालान्तरमा जनसाङ्ख्यिक दृष्टिले थोरै भए पनि अलग भाषा र संस्कृतिसहितका अन्य जाति समूहहरु पनि यस क्षेत्रमा विकसित हुन पुगेको कुरा सजिलै बुझ्न सकिन्छ । यसरी हेर्दा ह्वाङहो र याङसी महासभ्यताबाट आएको एउटा झुन्डले त्रिशूली र भेरी नदीका बिचमा मुख्य दुई उपसभ्यताहरु निर्माण गर्न पुगे– मगर र तमु । साथै अन्य सभ्यताउन्मुख प्रवृत्ति बोकेका समूहहरु पनि बन्न पुगे । यो झुन्ड कहिले आजको नेपाल खण्डमा आयो ? ठोस प्रमाणिक उत्तर छैन ।

हिन्दूकरणको प्रक्रियाले गर्दा यी दुबै उपसभ्यताका आफ्ना मौलिक चीजहरु गुमनाम हुन पुगेर पनि यस्तो अवस्था आएको हुन सक्छ । गुरुङले ल्होछार परम्परालाई बिर्सिनसकेको अवस्था हो भने मगरलाई त हिन्दुहरुले हिन्दु गोत्र नै दिइसक्न भ्याएको अवस्था हो । अन्य जनसाङ्ख्यिक दृष्टिले साना समूहहरुको पनि आधारभूत अवस्था मगर र गुरुङको भन्दा फरक देखिन्न ।

ह्वाङहो र याङसी नदीमा विकसित महासभ्यताबाट दक्षिणतिर फैलिँदै आजको ‘किरात’ शब्दसँग मिल्दोजुल्दो तिब्बतको कुनै स्थानमा इतिहासको एक काल बिताएर आजको नेपाली भूभाग हुँदै गङ्गा मैदानसम्म विचरण गरेको अर्को समूह छ जसलाई आज पनि सबैले किराती भनि बुझ्दछन् ।

(ii) ह्वाङहो र याङसी नदीमा विकसित महासभ्यताबाट दक्षिणतिर फैलिँदै आजको ‘किरात’ शब्दसँग मिल्दोजुल्दो तिब्बतको कुनै स्थानमा इतिहासको एक काल बिताएर आजको नेपाली भूभाग हुँदै गङ्गा मैदानसम्म विचरण गरेको अर्को समूह छ जसलाई आज पनि सबैले किराती भनि बुझ्दछन् । किरातीका रुपमा पहिचान भएको यो झुन्ड वागमती उपत्यकासहित पूर्वतिरको पहाडी भूभाग हुँदै सिक्किम–वर्मासम्म फैलिँदै गएर आवाद भएको प्रस्ट देखिन्छ । यो किरात सभ्यता आज मूलतः दुई ओटा राष्ट्रउन्मुख समुदायमा विभक्त छ : एक, किरात (राई) । र दुई, लिम्बु । त्यसैगरी सुनुवार, जिरेल, याक्खा, धिमाल आदि जनसाङ्ख्यिक दृष्टिले साना समूहहरु छन् जुन यसैभित्रका कालान्तारमा छुट्टै बन्न पुगेका समूहहरु हुन् । वागमती उपत्यकाको इतिहास किराती राजा यलम्बरबाट सुरु हुने विषयले किरातको नेपाल भूखण्डमा प्रवेश इस्वी संवत् सुरु हुनुभन्दा धेरै अगाडि भइसकेको प्रमाणित गर्दछ । सृष्टि–कथा मुन्दुम/मुन्धुमलाई मूल पृथक् मियो बनाएर विकसित यस झुन्डका मूल दुई शाखा किराती र लिम्बु कहिले कसरी छुट्न पुगे र अलग दुई ओटा उपसभ्यता बन्न पुगे भन्नेबारेमा लोकोक्तिबाहेक अरु सूचना भेटिँदैन ।

एउटा लोककथाका अनुसार अरुण दोभानमा पुगेर कता जाने भन्नेमा विवाद हुँदा एउटा झुन्ड अरुणपारि लाग्यो र अर्को झुन्ड वारितिर लाग्यो । त्यहीँबाट किराती (राई) र लिम्बु अलग भए । यसलाई करिब २५ सय वर्षअगाडिको कुरा मानिन्छ । नदी सभ्यताका दृष्टिले भन्ने हो भने यो ‘कोशी’ र ‘वा’ सभ्यता हो । किराती सभ्यतामा नदीलाई कुशी र पानीलाई ‘वा’ ले सम्बोधन गरिन्थ्यो । अहिले पनि जहाँसम्म किराती (राई) को मूल थलो छ, त्यहाँसम्मका नदीका नाम ‘कोशी’ र ‘खुवा’ प्रकारका छन् र जब लिम्बु क्षेत्र सुरु हुन्छ नदीका नाममा ‘वा’ शब्द आएकै हुन्छ । पछि नदीका नाम फटाफट हिन्दूकरण गरिएकाले लिम्बु क्षेत्रका नदीका नामका ‘वा’ शब्द छोपिन पुगेका छन् । जस्तै ताप्लेजुङको कावेली नदीको सङ्क्षिप्त नाम ‘काँवा’ थियो र तमोरको इम्बिरी यङघङ । नेवार भाषामा नदीलाई ‘खुसी’ भन्नु पनि त्यही किराती शब्दको नयाँ रुप हो ।

(iii) उत्तरबाट दक्षिणतिर फैलिँदै तर चिमाल फुल फुल्ने लेकभन्दा माथि हिमाली भूभागलाई नै आफ्नो सभ्यताको भूभाग एउटा झुन्डले बनाएको देखिन्छ जुन झुन्ड त्यस हिमाली उचाइमा बस्ने क्रममा फोक्सो नै शक्तिशाली बन्ने स्तरमा विकसित भएको छ । त्यो समूहलाई शेर्पा, भोटे आदि नाममा आजको नेपालमा चिनिन्छ । यो वास्तवमा विश्वमै एउटा दुर्लभ उचाइको सभ्यता हो । आज हेर्दा यो भोटे उपसभ्यता पूर्वदेखि पश्चिमसम्म छुट्टाछुट्टै अलगथलग रहेको जस्तो भान हुन्छ, तर वास्तवमा त्यस्तो थिएन र होइन । यो भोटे हिमाली सभ्यतामा समुदायहरु पूर्वको ताप्लेजुङको हिमाली क्षेत्रदेखि पश्चिमको डोल्पासम्म नै व्यापारलगायतका सामाजिक सांस्कृतिक सम्बन्धमा थिए । त्यस क्षेत्रमा पूर्व–पश्चिमलाई जोड्ने बाटो नै थियो । उनीहरु एक–अर्कालाई पूर्वीया र पश्चिमाका नामले पनि चिनाउँथे ।

थारु, दनुवार र माझी जस्ता भित्री मधेसका समुदायलाई औलोका कीटाणुसँग विजय पाउन कति सय वर्ष लाग्यो होला, त्यसभन्दा कम वर्ष पक्कै पनि हिमाली भोटे उपसभ्यतालाई सबैभन्दा बढी उचाइमा पनि सहजै अक्सिजन तान्न सक्ने फोक्सो विकास गर्न लागेन भन्न सजिलै सकिन्छ ।

पञ्चायतले उत्तर–दक्षिण काटेर जिल्ला र अञ्चलको राजनीतिक नक्सा र प्रशासनिक व्यवस्था गरेपछि यस उपसभ्यताको परम्परागत पूर्व–पश्चिमको आफ्नो संसर्ग बाध्यात्मक रुपमा टुट्ने क्रम तीव्र बनेको हो । ल्होछारमध्ये पनि ग्याल्बो ल्होछार अर्थात् राजकीय नयाँ वर्षसँग जोडिएको यो समुदाय नेपालको एक मात्र बोलीचालीमा थर भन्ने चलन नभएको उपसभ्यता हो । गोत्र र थर सबै मानव समाजमा जस्तै यस हिमाली समुदायमा पनि हुन्छन् नै तर जहिले पनि थर भनेर परिचय दिनुपर्ने प्रचलन यो समुदायमा थिएन । तेन्जिङ नोर्गेले चोमोलुङ्मा (सगरमाथा) चढ्नुभन्दा पहिले शेर्पा भन्ने कुनै जाति नै थिएन । उनले सगरमाथा चढेर फर्केपछि स्वागत गर्न पुगेका त्यतिबेलाका विद्वान् बालकृष्ण समलगायतले परिचय सोध्दा तेन्जिङ नोर्गेले आफ्नो परिचय आफ्नै परम्परामा थर नभनी केवल तेन्जिङ नोर्गे बताए । तर, बालकृष्ण समहरुले ‘तेन्जिङ, नोर्गे अनि के’ भनी सोधे । किनभने अरुको जस्तै तेन्जिङ र नोर्गे शब्दलाई उनीहरुले पहिलो र मध्य नाम मात्रै बुझे । त्यसपछि भोटे सभ्यतामा पूर्व–पश्चिमको फरक देखाउन परिचय बताउने चलनअनुसार तेन्जिङले ‘म स्यार्पा’ भनी उत्तर दिए । अर्थात् उनको आशय थियो, भोटेहरुमध्ये म चाहिँ पुर्बिया हुँ । स्यार्पाको अर्थ पुर्बिया थियो । त्यसपछि विद्वान्हरुले तेन्जिङको थरकै रुपमा बालकृष्ण शमशेर भनेजस्तै तेन्जिङ नोर्गे शेर्पा भनी लेखे । अनि क्रमशः शेर्पा एउटा गौरवमय परिचय, थर हुँदै सोलुखुम्बु क्षेत्रका भोटे समुदायले नै आफूलाई शेर्पा भन्ने वातावरण बन्यो । शेर्पा अन्तर्राष्ट्रियकरण भयो र एउटा भोटे उपसभ्यताभित्रको एउटा जाति नै बन्न पुग्यो । तर यथार्थमा शेर्पा हिमाली भोटे उपसभ्यताको पूर्वको एउटा अंश मात्रै हो ।

थारु, दनुवार र माझी जस्ता भित्री मधेसका समुदायलाई औलोका कीटाणुसँग विजय पाउन कति सय वर्ष लाग्यो होला, त्यसभन्दा कम वर्ष पक्कै पनि हिमाली भोटे उपसभ्यतालाई सबैभन्दा बढी उचाइमा पनि सहजै अक्सिजन तान्न सक्ने फोक्सो विकास गर्न लागेन भन्न सजिलै सकिन्छ । हिमाली भोटे सभ्यताको सुन्दर विकसित नमुना माथिल्लो मुस्ताङको राजतन्त्रसहितको समाज हाम्रो अगाडि छँदै छ; अनि माथिल्लो मुस्ताङको गुफाभित्र भेटिएका मानव सभ्यताका हजारौँ वर्ष पुराना चित्रहरु दसीका रुपमा हाम्रा अगाडि उपस्थित छन् ।

नेपाली समग्र समाजमा महिलाको स्थान सबैभन्दा बढी सम्मानित एवम् शक्तिशाली अझै पनि महसुस गर्न सकिने यो उपसभ्यता मूलतः महायानी बौद्ध शाखासँग सम्बन्धित छ । यो हिमाली भोटे समुदाय तिब्बतबाट यात्रा सुरु गर्दा नै महायानी बौद्ध मत लिएर आयो या तिब्बतमा विकसित सो बौद्ध मतको शाखा उनीहरुको सभ्यतासम्म कसैले ल्याइपुर्‍यायो ? यो विषय अझै स्पष्ट छैन तर महायान बौद्ध शाखाको विकास बढीमा इसाको प्रथम शताबब्दीसम्म भएको तर उनीहरुको फोक्सोको विशिष्ट विकासलाई त्यसभन्दा बढी समय सङ्घर्षमा लाग्ने जीववैज्ञानिक कारणलाई दाँज्दा महायानी बौद्ध परम्परा उनीहरुका बिच पछि नै आइपुगेको अनुमानसम्म लगाउन सकिने अवस्था छ । खोज अनुसन्धान जति बाँकी भए पनि के चाहिँ सजिलै भन्न सकिन्छ भने हिमाली भोटे समुदाय नेपालको एउटा विशिष्ट संसारकै माथिल्लो उचाइको एउटा उपसभ्यता नै थियो र हो ।

वास्तवमा चीनको ह्वाङहो र याङसी नदीको महासभ्यताबाट विकसित भई तिब्बत हुँदै आजको नेपाललमा आई मौलिक उपसभ्यता निर्माण गर्ने जनसाङख्यिक दृष्टिले समेत ठुलो आकारमा रहेको तामाङ सबैभन्दा पछि यो भूभागमा प्रवेश गर्ने झुन्ड हो । यो झुन्ड करिब इसाको पहिलोदेखि दोस्रो शताब्दीका बिचमा आइपुगेको देखिन्छ ।

(iv) उत्तरको हिमालको उचाइ पार गरेर वर्तमान नेपालको त्रिशूली नदी र तामाकोशी नदीका बिचको पहाडी भूभागमा आई आवाद गर्ने एउटा उपसभ्यता तामाङ हो । यो किराती वा गुरुङ–मगरभन्दा पछि नेपाली भूभागमा आइपुगेको देखिन्छ, किनभने यो समुदाय रहेको क्षेत्रमा ठुला नदीका नाम तामाङ भाषामा नभई किराती वा अन्य भाषामा छन् । महायान बौद्ध मतको यो समुदाय तिब्बतबाटै यस मतबाट प्रशिक्षित भई आएको देखिन्छ । यो राष्ट्रउन्मुख विशेषतासहितको उपसभ्यता हालको काभे्र र सिन्धुपाल्चोक जिल्लालाई केन्द्रिबिन्दु बनाई फैलिएको प्रस्टै छ । तामाङ उपसभ्यताभित्र ह्योल्मोलगायताका जनसाङ्ख्यिक दृष्टिले सानो समूहहरु पनि रहेका छन् ।

वास्तवमा चीनको ह्वाङहो र याङसी नदीको महासभ्यताबाट विकसित भई तिब्बत हुँदै आजको नेपाललमा आई मौलिक उपसभ्यता निर्माण गर्ने जनसाङख्यिक दृष्टिले समेत ठुलो आकारमा रहेको तामाङ सबैभन्दा पछि यो भूभागमा प्रवेश गर्ने झुन्ड हो । यो झुन्ड करिब इसाको पहिलोदेखि दोस्रो शताब्दीका बिचमा आइपुगेको देखिन्छ । यी बाहेक ह्वाङहो र याङसी नदीमा विकसित महासभ्यताबाट आजको नेपाल भूमिमा प्रवेश गर्ने अन्य समूह पनि छन्, तर तिनीहरुबारे थप अध्ययन आवश्यक छ । जेहोस्, नेपाल ह्वाङहो र याङसी नदीका वरपर विकसित महासभ्यताबाट विकसित भई आएर नेपाली भूमिलाई हजारौँ वर्षदेखि आवाद गर्ने, भाषा–संस्कृति र आर्थिक प्रणालीसहित राष्ट्रउन्मुख प्रवृत्ति बोकेका जातिहरुको प्रभावशाली उपस्थिति रहेको समाज हो भन्ने यथार्थ इतिहाससिद्ध अकाट्य तथ्य हो ।

२. मस्टोपूजक खस महासभ्यता

नाक धारिलो चुच्चो, आँखा लाम्चा, कद अग्लो भएको मानव शाखा शीतप्रदेश अर्थात् विश्व भूगोलको आजको युरोपमा विकसित भएको मानिने कुरा सर्वविदितै छ । त्यही युरोपको शीतप्रदेशमा विकसित मानव शाखालाई आर्य भनी बुझ्ने परम्परा छ । युरोपमा विकसित त्यस आर्य मानव समूहको एउटा झुन्ड विश्व यात्राका क्रममा निस्केर मध्य–एसियाको ककेसस क्षेत्र हुँदै तिब्बतको मानसरोबरदेखि वर्तमान नेपालको जुम्लाको सिंजा, डोटी र भारतको कुमाउ–गढवालको पहाडी क्षेत्रदेखि कास्मिरसम्म अनि गङ्गा मैदानसम्म इसाको पहिलो शताब्दीभन्दा अघि नै विचरण गरिसकेको एउटा महासभ्यता हो– खस । ककेसियाली भएकाले उनीहरुलाई सुरुमा ककस र पछि खस भन्ने परिचय मिलेको कुरामा धेरै विद्वान् सहमत छन् ।

खस सभ्यतामा कुनै जातप्रथाको विभेद थिएन । उनीहरु जाँडरक्सी बनाउने खाने मतावाली थिए । सुँगुर उनीहरुको कूल देवतालाई चढाउन मिल्ने पशु थियो । उनीहरु १२ भाइ वा १२ ओटा फरक–फरक मस्टो (कुलदेवता) पूजक हुन् ।

खस एउटा महासभ्यता थियो । उनीहरुभित्र काशी, कौसललगायतमा विभाजित प्रजातिहरु समेत विकसित थिए । छाग र छागल नामका थप प्रजाति पनि थिए भन्ने तथा छाग र छागल भनेको कासी र कौसल प्रजातिकै अर्को नाम थियो भन्ने विद्वान्हरु बिच मतान्तर बाँकी भए पनि विभिन्न प्रजातिसहितको खस एउटा महाजाति वा महासभ्यता थियो भन्नेमा चाहिँ कुनै विवाद देखिन्न । खस सभ्यतामा कुनै जातप्रथाको विभेद थिएन । उनीहरु जाँडरक्सी बनाउने खाने मतावाली थिए । सुँगुर उनीहरुको कूल देवतालाई चढाउन मिल्ने पशु थियो । उनीहरु १२ भाइ वा १२ ओटा फरक–फरक मस्टो (कुलदेवता) पूजक हुन् । उनीहरु धामी परम्पराका हुन् । नेपालको जनजातिबाहेक लुटी–विवाह प्रचलन धेरैपछिसम्म कायम रहेको समुदाय खस नै थियो ।

यो मस्टोपूजक खस सभ्यता नेपालको आजको भूगोलको जुम्लाको सिंजादेखि कर्णालीपारिको डोटी हुँदै सतलज नदीपारिको पहाडी भूभागमा इसाको दोस्रो शताब्दीसम्म प्रवेश गरी आवाद भइसकेको थियो । इसाको पाँचौँ शताब्दीसम्ममा त सिंजा एउटा साम्राज्य बनिसकेको थियो । त्यसैगरी डोटी पनि एक हर्ताकर्ता राज्यका रुपमा उपस्थित भइसकेको थियो । खस महासभ्यता नेपालमा प्रवेश भएपछि यसले कर्णालीपारि डोटेली भाषासहितको डोटी राज्यलाई केन्द्र बनाएर एउटा डोटेली उपसभ्यता निर्माण गर्‍यो । जुन भाषासहितको प्रभाव आजको भारतको कुमाउ–गढवाल क्षेत्रसम्म र कर्णालीवारिको दैलेख, जाजरकोट, जुम्ला आदि तत्कालीन प्रभावशाली राज्यहरुसम्म थियो । डोटेली खस उपसभ्यता कति प्रभावशाली थियो भन्ने कुरा यसबाट पनि अनुमान लगाउन सकिन्छ कि नेपालको राजधानीको नाममा समेत डोटेली भाषा उपस्थित छ अर्थात् काठमाडौँ । ‘माडौँ’ भनेको डोटेली भाषामा मन्दिर हो । काठको मन्दिर अर्थात् काठमाडौँ ।

३. सिन्धु घाटीको आस्ट्रो–द्रविड महासभ्यता

आर्यहरु दक्षिण एसियाको समथल भूभागमा प्रवेश गरेको इ.पू. ३००० वर्षभन्दा पहिले अर्थात् आजभन्दा ५ हजार वर्षभन्दा पहिले मानिन्छ । तर आर्यहरु सिन्धु घाटीमा आइपुग्नुभन्दा पहिले नै दक्षिण एसियामा आस्ट्रिक र द्रविड मूलका मानिसहरुको सभ्याता निर्माण भइसकेको थियो । सिन्धुघाटीमा रहेका त्यतिबेलाका हरप्पा र मोहन्जोदारोको सभ्यता यस कुराका ज्वलन्त प्रमाणहरु हुन् । आस्ट्रिक तथा द्रविडहरुको नाक बुच्चो, रङ पहेँलो र रातो, कद होचो थियो भनी मानवशास्त्रीहरु बताउँछन् ।

आर्यहरुको सिन्धुघाटीमा प्रवेशपछि आस्ट्रो–द्रविडहरुको महासभ्यतामाथि आक्रमण भयो र आर्यहरु विजयी भए । त्यसपछि आर्य राज्यहरुमा कतै दास बन्दै, कतै आर्य राज्यहरुसँग भीषण लडाइँ गर्दै आफ्नो हजारौँ वर्ष पुरानो सभ्यतालाई रक्षा गर्दै फैलिने क्रममा आजको नेपाली भूमिमा पनि त्यस महासभ्यताका विभिन्न प्रजातिहरु आएर आवाद हुन पुगे । पूर्वी तराईको राजवंशी, ताजपुरिया, गनगाईलगायतका प्रजातिहरुको कोच उपसभ्यता र दाङ केन्द्रबिन्दु भई पूर्व–पश्चिम छरिएर रहेको थारु उपसभ्यता त्यही अस्ट्रो–द्रविड महासभ्यताबाट विकसित हुन पुगेका उपसभ्यता हुन् । नेपालको तराई र भित्री मधेसका धेरैजसो द्रविड, आग्नेय र भारोपेली परिवारका भाषा बोल्ने जनजातिहरु त्यस महासभ्यतासँग सम्बन्धित छन् । त्यसै गरी हिन्दूकरण गरी ‘अछूत’ बनाइएका नेपालका दुसाधलगायतका कतिपय दलितभित्र रहेका समुदाय पनि द्रविड मूलसँग जोडिएको मानिन्छ ।

पूर्वी तराईको राजवंशी, ताजपुरिया, गनगाईलगायतका प्रजातिहरुको कोच उपसभ्यता र दाङ केन्द्रबिन्दु भई पूर्व–पश्चिम छरिएर रहेको थारु उपसभ्यता त्यही अस्ट्रो–द्रविड महासभ्यताबाट विकसित हुन पुगेका उपसभ्यता हुन् ।

भारतीय भूमिबाटै हिन्दूकरण भएर आजको नेपालमा आइपुगेका बाहेक जनजातिका रुपमा रहेका आस्ट्रो–द्रविड महासभ्यतासँग सम्बन्धित जातिहरुमा महिलाको स्थान सापेक्षित रुपमा स्वतन्त्र, भूमि र प्रकृतिपूजन प्रवृत्ति समान खालको रहेको अझै भेटिन्छ । यस महासभ्यताका मानिसहरु कहिले र कसरी आजको नेपाल भूखण्डसम्म आइपुगे भन्नेबारे पर्याप्त प्रामाणिक सामग्री भेटिन्न, तर तराई क्षेत्र र भित्री मधमेसको दून क्षेत्रको औलोलगायतका महामारीजन्य रोगहरुसँग लड्ने स्तरमा शरीर विकास गरेको प्रमाणिक तथ्यले उनीहरुले यहाँ केही हजार वर्ष लड्दै टिकेको सजिलै प्रमाणित हुन्छ । यो महासभ्यतासँग सम्बन्धित थुपै्र प्रजातिहरु नेपालमा रहे पनि राष्ट्रउन्मुख प्रवृत्ति बोकेको भने थारु उपसभ्यता मात्रै हो । राष्ट्रउन्मुख अर्को प्रवृत्ति कोच पनि हो । तर सुगौली सन्धिले कोच जनसङ्ख्याको मुख्य भाग भारततिर पर्न गयो । साथै नेपालको झापा, मोरङ र सुनसरीमा रहेको उनीहरुको परम्परागत सामाजिक–आर्थिक संरचना पञ्चायती व्यवस्थाले ध्वस्त पारिदियो । त्यसैले कोच उपसभ्यतासँग सम्बन्धित जातिहरु तराई क्षेत्रमा आज संरक्षण गर्नुपर्ने थितिमा पुगेका छन् ।

४. गङ्गा मैदानको वैदिक आर्य सभ्यता

युरोपबाट पूर्वतिरको यात्रा सुरु गरेर इरान हुँदै दक्षिण एसियाको सिन्धुघाटीमा ५ हजार वर्षभन्दा पहिले प्रवेश गर्ने आर्यहरुको एउटा झुन्डले नै सिन्धुघाटीको आस्ट्रो–द्रविड सभ्यतामाथि आक्रमण गरेको थियो । त्यही झुन्डले सिन्धुघाटीदेखि गङ्गा मैदानसम्म विचरण गरी सभ्यता निर्माण गर्ने क्रममा वेदको रचना गरेको हो । आर्यहरुका विभिन्न शाखामध्ये वेदको रचना गर्ने शाखालाई वैदिक आर्य नामकरण गरिएको हो । आर्यहरुको अर्को शाखा ककेसिया हुँदै नेपाल आइपुगेको थियो र त्यो मस्टोपूजक मतवाली थियो भन्ने कुरा खस महासभ्याताको चर्चामा उल्लेख गरिसकिएको छ ।

सिन्धुघाटी हुँदै गङ्गा मैदानमा विचरण गर्ने क्रममा वेदको रचना गर्ने वैदिक आर्यहरुले नै वेद, उपनिषद, पुराण, गीता, महाभारत हुँदै मनुस्मृतिलगायतका रचनाहरु तयार पारेका थिए । दक्षिण एसियाको मैदानी भूभागमा सुरुमा आस्ट्रो–द्रविड जातिहरुलाई दास बनाउँदै दास–मालिक युग वैदिक आर्यहरुकै नेतृत्वमा सुरु भएको थियो । गङ्गा मैदानमा वैदिक आर्यहरुले निर्माण गरेको सभ्याता संसारकै एउटा महासभ्यता थियो । यही वैदिक आर्य महासभ्यताभित्र अन्त नदेखिएको अनुल्लङ्घनीय श्रम विभाजनको प्रणाली अर्थात् जुन परिवारलाई जे काम तोकिएको छ, त्यो काम वा पेसा उसका सन्तान दरसन्तान कसैले परिवर्तन गर्न नपाउने प्रणाली जसलाई चार वर्ण व्यवस्था भनेर बुझिन्छ, त्यो वर्ण व्यवस्था यही महासभ्यताभित्र निर्माण गरियो । पछि यस महासभ्यातालाई हिन्दु धर्म र सम्प्रदायका रुपमा चिन्न थालियो । सिन्धुघाटीबाट सुरु गरेर गङ्गा मैदानसम्म पुग्दा यस महासभ्यताभित्र छुवाछूत र जात व्यवस्थासमेत क्रमशः संस्थागत र संस्कारगत बन्ने प्रक्रिया चल्यो ।

अहिले आर्य खसभित्र वैदिक आर्य शाखाको को हो र को मतावाली खस शाखाको हो भनी चिन्नका लागि कसको कुलदेवता के हो भनी बुझ्नु जरूरी हुन्छ । जसको कुलदेवता मस्टो हुन्छ त्यो खस मतवाली शाखाको हो भने जसको कुलदेवता हिन्दु देवता हुन्छन् त्यो वैदिक आर्य शाखा हो ।

यस वैदिक आर्य महासभ्यातासँग सम्बन्धित समुदायहरु आजको नेपाल भूखण्डमा कहिले कसरी आए भन्ने बारेमा अलि बढी तथ्य–प्रमाणहरु पाइन्छन् । एक, नेपालको तराई खण्डमा हिन्दुधर्मीय वैदिक आर्यहरु गङ्गा मैदानबाट उपयुक्त जमिन खोज्ने र यात्रा गर्ने क्रमसँगै बस्ती उत्तरतिर सार्दै आउँदा आइपुगेका हुन् । राजा जनकको प्रतिष्ठित राज्य नै जनकपुर आसपास भएको मानिएबाट त्यतिबेलै वैदिक आर्यहरु आफ्नो सभ्यतासहित वागमती र कोशी नदीका बिचको तराईमा आवाद भइसकेका थिए । यो समय इ.पू. ८००–१००० हो भनी भनिन्छ । त्यसैगरी नारायणी–पश्चिम कपिलवस्तुको समथल भूमिसम्म पाली भाषी सिद्धार्थ गौतमका पिता सु्द्धोधनहरुको सभ्यताकृत आवादी बसिसकेको थियो । यो समय २६ सय वर्ष अगाडिको भनी प्रमाणित नै छ ।

नेपालको तराई खण्डमा आइपुगेका वैदिक आर्यले आफूसँगै छुवाछूतसहित वर्ण व्यवस्था लिएर आएका हुन् । वैदिक आर्यको आज जसलाई मधेसी भनेर समेत चिनिन्छ, त्यो शाखा यसरी नेपालको तराई खण्डमा आइपुगेको थियो । दुई, भारतको वैशालीमा जातपात, छुवाछूतसहितको वर्ण व्यवस्थायुक्त हिन्दु सभ्यता अभ्यास गरिरहेका लिच्छविहरुको एउटा झुन्डले सन् १७१–२०० का बिचमा वागमती उपत्यकामा प्रवेश गरी यहाँको किराती राज्यमाथि आक्रमण गरेको थियो र विजयी भई लिच्छविकाल सुरु भएको थियो । लिच्छवि हिन्दु थिए र वैदिक आर्यको प्रवेशको दोस्रो झुन्ड थियो, जसले वागमती उपत्यकामा पनि ४ वर्ण र १८ जातको संरचनायुक्त जात व्यवस्था सुरु गरे । लिच्छविकालमै सुरु गरिएको जात व्यवस्था र छुवाछूतलाई मल्लकालमा जयस्थती मल्लले पेसागत जात ६४ पुर्‍याई छुवाछूतसहितको वर्णव्यवस्थालाई झनै कठोर पारेका हुन् । तिन, आजको नेपाल भूखण्डमा सबैभन्दा पछि प्रवेश गर्ने वैदिक आर्यहरु चाहिँ इसाको दसौँ शताब्दीपछि आए भनी मानिन्छ । प्रवेश पश्चिम नेपालबाट सुरु भयो ।

हुन त शङ्कराचार्यले छैटौँ शताब्दीमा नेपालको पश्चिमको पहाडी र हिमाली भूभागमा भ्रमण गरेदेखि नै त्यस क्षेत्रमा वैदिक आर्य र हिन्दु मतको संसर्ग सुरु भएको मानिन्छ तर पनि ठोस रुपमा वैदिक आर्यका झुन्डहरु पश्चिम नेपालको खस डोटेली र सिंजाली सभ्यतामा प्रवेश गर्न इसाको दसौँ शताब्दीपछि सुरु भएको हो । आजको भारतको दिल्लीलगायतका क्षेत्रमा इसाको दसौँ शताब्दीपछि इरानी मुसलमानहरुले दर्जनौँ पटक आक्रमण गर्ने क्रमसँगै तत्कालीन भारतको वैदिक आर्यको एउटा झुन्ड त्यसबाट सुरक्षित बन्न क्रमशः पहाडी भूभागतिर सर्न थाल्यो । पहाडी भूभागमा कुमाउ–गढवाल क्षेत्रदेखि सतलज र महाकालीवारि मस्टोपूजक खसहरुले निर्माण गरेको खस राज्यसँग सम्बन्धित राज्यहरु थिए । खसहरु हिन्दूकरण हुनुभन्दा पहिले बौद्ध मत मान्ने खसहरुको झुन्ड पनि त्यहाँ बनिसकेको थियो ।

दसौँ शताब्दीपछि आजको पश्चिम नेपालको खस सभ्यतामा प्रवेश गर्न सुरु गरेका वैदिक आर्यहरुले खस राज्यहरुसँग संसर्ग र एकता गर्दै सिङ्गो खस सभ्यतालाई हिन्दूकरण गर्ने प्रक्रिया सुरु गरे ।

यसरी दसौँ शताब्दीपछि आजको पश्चिम नेपालको खस सभ्यतामा प्रवेश गर्न सुरु गरेका वैदिक आर्यहरुले खस राज्यहरुसँग संसर्ग र एकता गर्दै सिङ्गो खस सभ्यतालाई हिन्दूकरण गर्ने प्रक्रिया सुरु गरे । चौधौँ शताब्दीसम्म पुग्दा वैदिक आर्यहरुले खस सभ्यतालाई जात व्यवस्थामा आधारित गरी हिन्दूकरण गर्न सफल भइसकेका थिए । यसरी पश्चिम नेपालमा खस सभ्यतालाई हिन्दूकरण गरेपछि त्यहाँका दुई ओटा महासभ्यता एउटैमा विलय हुन पुगे र एउटा नयाँ जाति सङ्गठित हुन पुग्यो– आर्य खस । जसभित्र मस्टोपूजक मतवाली खसको मुख्य जनसाङ्ख्यिक हिस्सा थियो भने वैदिक आर्यको अर्को हिस्सा त्यसैभित्र रह्यो ।

अहिले आर्य खसभित्र वैदिक आर्य शाखाको को हो र को मतावाली खस शाखाको हो भनी चिन्नका लागि कसको कुलदेवता के हो भनी बुझ्नु जरूरी हुन्छ । जसको कुलदेवता मस्टो हुन्छ त्यो खस मतवाली शाखाको हो भने जसको कुलदेवता हिन्दु देवता हुन्छन् त्यो वैदिक आर्य शाखा हो । वैदिक आर्यहरुले गर्न चाहेको हिन्दूकरणभित्र प्रवेश गर्न नचाहेका मतवाली खसहरुको सानो झुन्ड अहिले पनि ‘मतवाली खस’ वा ‘खस पावै’का रुपमा पश्चिम नेपालमा छँदै छन् । यसप्रकार दसौँ शताब्दीपछि चौधौं शताब्दीसम्ममा पश्चिम नेपालमा निर्माण भएको जातपात, छुवाछूतसहितको वर्ण व्यवस्था नै गोरखा, नुवाकोटसम्म र सेनवंशीय राज्यसम्म फैलिँदै आएका आर्यखस जातिभित्रको वर्ण व्यवस्था हो, जसलाई गोरखाका राजा राम शाहले थप परिभाषित गरेका थिए ।

५. इस्लाम महासभ्यता

संसारमा विकसित मानव महासभ्यताहरुमध्ये इस्लाम सबैभन्दा कान्छो अर्थात् १५०० वर्षको इतिहास बोकेको सभ्यता हो । इस्लाम महासभ्यतामा पछि विकसित गरिएको कठोर सरियत कानुनका नजरबाट मात्र हेर्‍यो भने यस सभ्यतालाई सही ढङ्गले बुझ्न सकिन्न । ती कानुनहरु त इस्लाम सभ्यताभित्रको शोषक वर्गले आफ्नो वर्गीय शासनलाई दीर्घजीवी बनाउन जनतामाथि लादेका राजनैतिक हतियारहरु मात्र हुन् । इस्लाम सभ्यतालाई ती सरियतलगायतका पछि बनाइएका कानुनहरुलाई पन्छाएर हेर्नु, बुझ्नु आवश्यक छ ।

यो सभ्यता निश्चित जाति वा प्रजातिले विकसित गरेको सभ्यता नभई यो निश्चित विचार र सोचका आधारमा विभिन्न प्रजातिले एकताबद्ध भई सुरु हुन पुगेको सभ्यता हो । आजको अरब क्षेत्रमा एक आपसमा लडिरहेका सयौँ फरक कविला वस्तीहरुलाई हजरत मोहम्मदले एकताबद्ध बनाउने क्रमसँगै यो सभ्यता सुरु भएको हो । फरक–फरक कविलामा फरक–फरक सयौँ ईश्वरका मान्यतालाई एकताबद्ध गरी एउटै ‘अल्लाह’ अथवा ईश्वर निर्माण गरी भाइचारा सुरु गरिएको मानिन्छ । त्यसैले पनि इस्लाम आध्यात्मिक मतमा कुनै एक ईश्वरको मूर्ति वा तस्बिर हुँदैन । बरु आध्यात्मिक वचन मात्र लेखिन्छ, किनकि सयौँ ईश्वरीय मान्यतालाई एउटैमा रुपान्तरण गर्दा कुनै एकको मूर्ति वा तस्बिरलाई मात्र प्रतीक बनाउन सम्भव नै थिएन ।

इस्लाम महासभ्यता छोटोमा भन्दा भारतमा मुस्लिम शासन–कालसम्ममा आइपुगिसकेको थियो । नेपालमा कहिले र कसरी आइपुग्यो ? यसका पनि दुई सन्दर्भ भेटिन्छन् । नेपालको तराई खण्डमा रहेका मुस्लिमहरु क्रमशः भारतीय भूमिबाट अन्य समुदाय जस्तै सर्दै आइपुगेको देखिन्छ ।

इस्लामलाई सामान्य एउटा धार्मिक पथका रुपमा मात्रै बुझ्ने चलन छ । यो एउटा धार्मिक पथ त हुँदै हो, तर त्यति मात्र होइन बरु यो एउटा अलग समग्र जीवन आचरण, पद्धति र समाजकै विशिष्ट ढाँचा पनि हो ।

यो इस्लाम महासभ्यता छोटोमा भन्दा भारतमा मुस्लिम शासन–कालसम्ममा आइपुगिसकेको थियो । नेपालमा कहिले र कसरी आइपुग्यो ? यसका पनि दुई सन्दर्भ भेटिन्छन् । नेपालको तराई खण्डमा रहेका मुस्लिमहरु क्रमशः भारतीय भूमिबाट अन्य समुदाय जस्तै सर्दै आइपुगेको देखिन्छ । जङ्गबहादुरद्वारा जारी मुलुकी ऐन वि.सं. १९१० मा आफ्नो नेपाली मुसलमानका बारेको व्यवस्था छुट्टै छ । त्यतिबेला तराईका समुदायलाई नेपाली भनिँदैनथ्यो । त्यहाँका मुसलमानबारे बेग्लै दृष्टिकोण राख्न नै ‘आफ्नो नेपाली मुसलमान’ भनी बेग्लै सम्बोधन गरेको प्रस्ट बुझ्न सकिन्छ । यसको स्पष्ट अर्थ के हो भने जङ्गबहादुरको शासनकालमै तराईमा इस्लाम सभ्यताका मुस्लिम झुन्डहरु आवाद भइसकेका थिए । वि.सं. १९१० को मुलुकी ऐनले ‘आफ्ना नेपाली मुसलमान’ भनेर जसलाई भन्यो ती चाहिँ पहाडी क्षेत्रमा रहेका मुसलमान हुन्, जसलाई त्यस ऐनमा ‘चुरेटा’ जात भनी उल्लेख छ ।

चुरेटा जातका रुपमा त्यस मुलुकी ऐनमा उल्लेख गरिएका मुसलमान चाहिँ कास्मिरबाट मल्लकालमा राज्यले नै ल्याएर चुरा, पोते, धागो आदि शृङ्गारिक सामानको उत्पादन र व्यापार तथा अन्य प्राविधिक कामका निम्ति वागमती उपत्यकामा बस्ती बसाइएकाहरु हुन् । काठमाडौँको तत्कालीन केन्द्र इन्द्रचोकको कास्मिरी बजार क्षेत्र र ललितपुरको मङ्गलबजार क्षेत्रमा उनीहरुको बस्ती बसाइएको हो, जुन अद्यावधिक छँदै छ । त्यहीँबाट चुरा, धागो आदिको व्यापारका लागि डुल्ने क्रममा लमजुङ, कास्कीदेखि पश्चिमतिरका विभिन्न भागमा बसोबास फैलिन पुगेको हो । सुरुमा उनीहरुले कास्मिरी भाषा बोले पनि अब भने त्यो नवाज पढ्दा मात्र सीमित हुन पुगेको छ र उनीहरु मूलतः खस नेपाली–भाषी बनिसकेका छन् । नेपाल आइपुगेको इस्लाम सभ्यता आज जनसाङ्ख्यिक दृष्टिले ४ प्रतिशतभन्दा बढी भएको समूह हो ।

यसप्रकार नेपाल भूमि आकारका हिसाबले सानो भएर पनि सभ्यताको कोणबाट विश्वमा विकसित पाँच ओटा महासभ्यताको एकै देशमा आवाद हुन पुगेको विशिष्ट देश हो । यो गौरवपूर्ण विषय आफैमा हो । नेपाली समाजलाई बुझ्न, त्यसका अन्तर्वेदनालाई छाम्न, यी महासभ्यतालाई बुझ्न आवश्यक छ । यति नै काफी छैन, यहाँ केवल सङ्केत र अभिमुखीकरणसम्म गर्ने प्रयास मात्र गरिएको हो ।

(ख) पृथ्वीनारायण शाहको राज्यविस्तारभन्दा अघि : सङ्क्षिप्त चित्र

गोरखाका राजा पृथ्वीनारायण शाहले ‘असली हिन्दूस्थाना’ निर्माण गर्ने लक्ष्यसहित गोरखा राज्यको विस्तार थाल्नुअघि आजको नेपालको भूखण्डभित्र रहेको समाज कस्तो थियो; अर्थव्यवस्था, राजनीति र संस्कृति –समग्रमा कस्ता–कस्ता समाज– थिए भन्ने विषयमा अझै पनि बृहत् अर्थ–राजनीतिक अध्ययनको खाँचो छ । तर उपलब्ध सीमित तथ्यहरुका आधारमै भए पनि त्यसको विश्लेषण गर्ने कार्यलाई अघि भने बढाउनै पर्दछ । यहाँ सङ्क्षिप्तमा त्यतिबेलाको समाजलाई रेखाङ्कन गर्ने प्रयत्न गरिएको छ ।

चीन, भारत आदि देशका विशाल मैदानी भूभागमा विकसित विशाल चरित्रको सामन्ती राज्य र पहाडी नेपालको पहाडी भूभागमा निर्मित सामन्तवादी राज्यको फरकलाई छुट्याएर बुझ्न आवश्यक छ ।

१) हिन्दुधर्मीय आर्य खस राज्यहरु

कर्णालीपारिको डोटीलाई केन्द्र बनाई विकसित डोटेली भाषिक सभ्यतासँग सम्बन्धित डोटी, बझाङ, अछामलगायतका राज्यहरु जुम्ला, दैलेख, जाजरकोट तथा सल्यानसम्मका राज्यहरुदेखि पश्चिम नेपालमा स्थापित पाल्पासहितका आर्यखसद्वारा नेतृत्व गरिएका राज्यहरु हिन्दुधर्मीय थिए । त्यसैगरी गोरखा र पूर्वमा सेनवंशीय राज्य पनि हिन्दुधर्मीय नै थिए । पृथ्वीनारायणा शाहको राज्य विस्तारको पूर्व सन्ध्यासम्ममा मगरात क्षेत्र र तमुवान क्षेत्रका मगर र गुरुङ जातिका पुख्र्यौली राज्यहरु पूर्णतः ध्वस्त भइसकेका थिए । पृथ्वीनारायणको राज्य विस्तार अभियानमा उनलाई साथ दिने मनोविज्ञानमा मगर र गुरुङ जातिको ठुलो हिस्सा पुगिसकेबाट पनि यो तथ्य सजिलै देख्न सकिन्छ । ती हिन्दु आर्य खसद्वारा शासित राज्यहरु सामन्तवादी राज्यहरु नै थिए । त्यसभित्र वर्गको बनावट मूलतः वर्णव्यवस्थामा आधारित थियो ।

ब्राह्मण र क्षत्रीको शासक हिस्सा सामन्तवर्ग तथा दलित समाजको पिँधको श्रमिक वर्ग थियो । त्यसबाहेक स्वतन्त्र किसानका रुपमा क्षत्रीहरु, स्वतन्त्र किसान र जोताहा किसानका रुपमा रहेका जनजातिहरुले ती पहाडी राज्यहरुमा कृषि, व्यापार आदिमा भूमिका निर्वाह गर्दथे जो त्यतिबेलाको समाजको मध्यम तहको हैसियतमा थिए । त्यही मध्यम तहबाटै सैन्य क्षेत्रको कार्य पनि लिइने गरिएको थियो । झर्रो क्षत्री भनेर चिनिने अधिकांशको थरबाट पनि त्यस कुराको पुष्टि हुन्छ । जस्तै, कार्की अर्थात् कारिन्दा, बस्नेत अर्थात् सैन्य पद, खड्का अर्थात् खडगधारी सैन्य पद आदि । गोरखादेखि पश्चिमका यी राज्यहरुमा स्थानीय आत्मनिर्भर अर्थतन्त्रको मूल चरित्र थियो । लुगाफाटा, औजार, अस्त्रहरु, औषधी, जुत्ता, भाँडाकुँडा, गहना, बाजागाजा आदि आधारभूत चीजहरु स्थानीय रुपमै परम्परागत ढङ्गले तयार पारिन्थे । औजार, अस्त्र, छालासम्बन्धी सामग्री, बाजागाजा, भाँडाकुँडा, जुत्ता र कृषि जस्ता विषयमा दलितका विभिन्न जातहरुले योगदान गर्थे भने तेलको कोल, कपडाको उत्पादन, कृषि आदिमा जनजातिको योगदान बढी थियो । नुन भूगोलको स्थितिअनुसार भोट र हिन्दुस्तान दुबैतिरबाट आपूर्ति हुन्थ्यो ।

ब्राह्मण र क्षत्री अर्थात् राजपुत जातको मुख्य हिस्सा ठुला सामन्त, वैश्यअन्तर्गतका जातहरु साना सामन्त एवम् स्वतन्त्र किसानको मूल हिस्सा, त्यसपछि पिँधमा अर्धभूदासका रुपमा दलित । यही नै वर्गीय संरचनाको मूल पक्ष थियो ।

भारतमा मुगल सम्राट्हरुको राज्य चलेको बेला आजका पश्चिम नेपालका मानिसहरु भारतलाई मुग्लान भन्थे, हिन्दु शासन भएको ठाउँलाई हिन्दुस्तान भने जस्तै । त्यतिबेला पनि मुग्लान जाने चलन थियो नै, उत्तरतिर भोट व्यापारमा जाने चलन जस्तै । यसर्थ राजा, महाराजाका निम्ति आवश्यक विशिष्ट सामग्रीहरु भारतबाट झिकाउने, कुनै भोटतिरबाट झिकाउने परम्परा पनि कायम थियो । हलो, आरन, तान र तेलको कोल प्रविधिको क्षेत्रमा पूर्णतः क्रियाशील भएर नै आत्मनिर्भर स्थानीय अर्थतन्त्र चल्न सम्भव भएको थियो, जुन सामन्तवादका निम्ति अनिवार्य औजारहरु हुन् ।

ती राज्यहरु सामन्तवादी त थिए तर सामन्तवादको मुख्य उत्पादनको साधन जुन जमिन हो, त्यो जमिन भने यी पहाडी भूभागमा थोरै थियो । कति ठुलो आकारमा सामन्तवादी राज्य बन्छ भन्ने कुरा कति धेरै उब्जाउशील जमिन छ भन्ने कुरामा भर पर्दछ । यसर्थमा ती पहाडी राज्यहरु सामन्तवादी भएर पनि विशाल मैदानी भूभागमा विकसित हुने खालका सामन्तवादी राज्यहरु थिएनन्, बरु सानो प्रकारका सामन्तवादी राज्यहरु थिए । यो बुझाइ सही ढङ्गको बन्नु आश्यक छ किनभने चीन, भारत आदि देशका विशाल मैदानी भूभागमा विकसित विशाल चरित्रको सामन्ती राज्य र पहाडी नेपालको पहाडी भूभागमा निर्मित सामन्तवादी राज्यको फरकलाई छुट्याएर बुझ्न आवश्यक छ ।

२) तराई क्षेत्रको हिन्दु समाज

वर्तमान नेपालको बारादेखि पूर्वको तराई खण्ड तत्कालीन सेनवंशीय हिन्दु राज्यअन्तर्गत रहेको थियो । बारापूर्वको भोजपुरी–मैथिली भाषिक हिन्दु समाज वर्ण–व्यवस्थाको तहगत संरचनामा आधारित थियो, त्यसभित्रको वर्गको आधारभूत बनोट जात व्यवस्था नै थियो । ब्राह्मण र क्षत्री अर्थात् राजपुत जातको मुख्य हिस्सा ठुला सामन्त, वैश्यअन्तर्गतका जातहरु साना सामन्त एवम् स्वतन्त्र किसानको मूल हिस्सा, त्यसपछि पिँधमा अर्धभूदासका रुपमा दलित । यही नै वर्गीय संरचनाको मूल पक्ष थियो । पूर्वी तराईमा रहेका थारु सामन्त स्वतन्त्र किसानका रुपमा रहेको पाइन्छ र दलितहरुलाई अर्धभूदासका रुपमा कज्याउने कार्य हिन्दुहरुले जसरी नै उनीहरुले पनि गर्दथे । बारापूर्वको हिन्दु समाज आजको भारतको जोडिएको समाजसँग निरन्तर आर्थिक र सांस्कृतिक सम्बन्धमा परापूर्वकालदेखि रहँदै आएका थिए भन्ने प्रस्टै छ ।

उत्पादन शक्तिमध्ये पहाडमा भन्दा थप बयलगाडा थियो तराईमा, जुन धेरै मानेमा जीवनलाई द्रुत बनाउन महत्वपूर्ण हुन्थ्यो । नारायणी नदीबाट पश्चिम कपिलवस्तुसम्मको तराईको समाज पनि हिन्दू वर्ण व्यवस्थामा आधारित समाज थियो । त्यसैले वर्ग संरचनाका दृष्टिले पूर्वभन्दा खास फरक थिएन ।

कृषि उत्पादन, औजार, व्यापार आदिको तरिकाले जोडिएको भारतीय समाजसँग मिल्दथ्यो मात्रै होइन, एउटै एकाइका अङ्गका रुपमा थिए भन्दा फरक पर्दैन । फरक यति मात्र थियो कि कूत र कर भारततिरको राज्यलाई बुझाउने कि नेपालतिरको सेन राज्यलाई बुझाउने । पूर्वी तराई क्षेत्रको समाजको भारतीय समाजसँगको ऐतिहासिक सांस्कृतिक आर्थिक सहज अन्तक्रियालाई सही ढङ्गले बुझ्नु जरूरी छ । उत्पादन शक्तिमध्ये पहाडमा भन्दा थप बयलगाडा थियो तराईमा, जुन धेरै मानेमा जीवनलाई द्रुत बनाउन महत्वपूर्ण हुन्थ्यो । नारायणी नदीबाट पश्चिम कपिलवस्तुसम्मको तराईको समाज पनि हिन्दू वर्ण व्यवस्थामा आधारित समाज थियो । त्यसैले वर्ग संरचनाका दृष्टिले पूर्वभन्दा खास फरक थिएन । यो अवध भाषिक सभ्यताको क्षेत्र हो, जसको सांस्कृतिक, आर्थिक अन्तक्रिया अहिलेको भारतको जोडिएको क्षेत्रसँग अविच्छिन्न रुपमा थियो, छँदै छ । यी क्षेत्रहरु पृथ्वीनारायणको राज्य विस्तारताका आफैमा राज्यका रुपमा थिएनन् बरु पहाडका तनहुँ, पाल्पा आदि राज्यको मातहतमा रहेका थिए ।

३) तराई र भित्री मधेसमा जनजाति समाज

तराईमा रहेका जनजातिमध्ये कोच क्षेत्रमा पहिले राज्यहरुको अस्तित्व रहे पनि पृथ्वीनारायण शाहको राज्य–विस्तारतामा त्यहाँ राज्य स्तरको कोच समाज रहेको देखिन्न, बरु आफ्नै परम्परागत समुदायगत मुखिया प्रणालीमा आधारित समाज पाइन्छ । त्यो समाजमा जग्गा धेरै भएका र कम भएका बिचको सामन्तवादी सम्बन्ध त प्रकट भइसकेको थियो नै, तर राज्य स्तरमा विकसित सामन्तवाद भने प्रकट भइसकेको पाइन्न । अर्को अर्थमा यसो पनि भन्न सकिन्छ कि पुरानो कोच राज्यको पतनसँगै सामन्तवादले आफ्नो पूर्ण आकार ग्रहण गर्न नै पाएको थिएन । तराई क्षेत्रका अन्य साना जनजाति समूह स्वतन्त्र किसान वा बँधुवा किसानको अवस्थामा थिए भन्दा फरक पर्दैन ।

भित्री मधेस अर्थात् चुरे र महाभारत शृङ्खला बिचको दून क्षेत्रमा रहेका जनजातिमध्ये सामन्तवादी राज्यकै स्तरसम्म विकसित भनेको दाङको थारु राज्य नै थियो । जहाँ स्पष्ट सामन्त र रैती किसानमा समाज विभक्त भइसकेको थियो । दाङबाट बाँके, बर्दिया हुँदै कन्चनपुरसम्म दङाली थारुको फैलावटमा अर्को नयाँ थारु राज्य प्रकट भएको पाइँदैन । थारुभित्र सामन्त र जोताहा किसान भएको स्पष्ट वर्गीय समाज त त्यस क्षेत्रमा स्पष्ट थियो, तर राजनैतिक प्रणाली ‘बडघर’ नामक मुखिया सामुदायिक प्रणालीमै आधारित थियो । उत्पादन शक्तिको कोणबाट तराई क्षेत्रको भन्दा थप विकास वा कम खासै भेटिएको छैन । पूर्वतिरको भित्री मधेस क्षेत्र चितवन तथा सिन्धुलीको मरिन र कमला नदीको किनारका थारु, बोटे, माझी र दनुवारमा जमिन धेरै हुने र कम हुनेका बिचको स्तरमा त वर्ग विभाजन भइसकेको थियो नै, तर त्यहाँ राज्यको स्तरमा विकसित सामन्तवाद थिएन, बरु मुखिया प्रणालीमै सीमित रहेको पाइन्छ ।

तामाङ समाज राजतन्त्रसहितको सामन्तवादी समाज व्यवस्थामा पुगिसकेको पाइन्छ । तर तामाङ बसोबासको थलो विशाल उब्जाउशील भूभागको सट्टा थोरै उब्जाउशील फाँट र पाखो बारीले भरिएको जमिन भएकाले त्यो सामन्तवादी समाज आफ्नै भूभागमा मात्र रहेर ठुलो मात्राको सामन्तवादी राज्य बन्न सम्भव थिएन नै ।

४) त्रिशूली नदीदेखि पूर्वी पहाडको जनजाति समाज

त्रिशूली नदीदेखि पूर्वको जनजाति समाजको एउटा प्रमुख समूह हो तामाङ । हालको काभ्रेको तिमाल अथवा कोट तिमाल डाँडा नै तामाङ राज्यको केन्द्र थियो भनी मानिन्छ । त्यसबाहेक तामाङ अध्येताहरुले २७ ओटा तामाङ किपट राज्यहरु थिए भनी बताउँछन् । तामाङ समाज राजतन्त्रसहितको सामन्तवादी समाज व्यवस्थामा पुगिसकेको पाइन्छ । तर तामाङ बसोबासको थलो विशाल उब्जाउशील भूभागको सट्टा थोरै उब्जाउशील फाँट र पाखो बारीले भरिएको जमिन भएकाले त्यो सामन्तवादी समाज आफ्नै भूभागमा मात्र रहेर ठुलो मात्राको सामन्तवादी राज्य बन्न सम्भव थिएन नै ।

त्यसैगरी थप पूर्वतिर लाग्दा किरात समाज थियो, जुन आफैभित्रको दर्जन भाषिक सांस्कृतिक उपजाति वा उपसमहूमा विभाजित थियो । परम्परागत जातीय भूमिको किपटसहितको यो समाज पनि सामन्तवादी चरणमै थियो । किरात क्षेत्रमा १६ ओटा राजासहितका राज्य थिए । किराती राजाहरु र सेन राज्यले तोकेका जातीय राय (मुखिया)हरु सामन्त हर्ताकर्ताका रुपमा थिए भने अरु रैती किसान वा स्वतन्त्र किसानका रुपमा थिए । जीविकामुखी आत्मनिर्भर अर्थतन्त्र नै आम समाजको मूल चरित्र थियो ।

त्यसपछि पूर्वतिरको अर्को ठुलो समाज लिम्बु हो । लिम्बुवान दस ओटा राज्यमा विभाजित थियो र त्यसभित्र १७ थुम अर्थात् वर्तमानमा प्रचलित भाषामा स्वायत्त इलाका थिए । किपट प्रथा लिम्बुवानमा पनि कायम थियो । यसप्रकार त्रिशूली नदीपूर्वका पहाडमा सबैजसो जनजाति समाज राजतन्त्रसहितको सामन्तवादी तहमा पुगिसकेको भए पनि ती मूलतः जीविकामुखी स्थानीय आत्मनिर्भर अर्थतन्त्रको जगमा टिकेका थिए । अर्थात् ती साना–साना सामन्तवादी राज्यहरु मात्र थिए ।

पूर्वतिर लाग्दा किरात समाज थियो, जुन आफैभित्रको दर्जन भाषिक सांस्कृतिक उपजाति वा उपसमहूमा विभाजित थियो । परम्परागत जातीय भूमिको किपटसहितको यो समाज पनि सामन्तवादी चरणमै थियो ।

५) हिमाली क्षेत्रको समाज

नेपालको हिमाली क्षेत्र कतिसम्म उपेक्षाको विषय थियो भन्ने कुरा यो तथ्यबाट पनि सजिलै बुझ्न सकिन्छ कि पृथ्वीनारायण शाहको राज्य विस्तार अभियानमा हिमाली क्षेत्र विजय गर्नुपर्ने सूचीमै परेको पाइँदैन । हिमाली भोटे समाजको आफ्नै परम्परागत जीवन आफ्नै लयमा अघि बढेको पाइन्छ । समाज विकासको स्वाभाविक गतिले हिमाली भोटे समाजलाई पनि सामन्तवादको चरणमा पुर्‍‍याएको नै पाइन्छ, त्यसको दृष्टान्त हो– मुस्ताङको राजतन्त्र । हिमाली भोटे समाजमा मुस्ताङमा बाहेक राजतन्त्रको स्तरमा पुगेको सामन्तवाद अन्त भेटिँदैन, सम्भवतः समुदायगत परम्परागत मुखिया प्रणालीको स्तरसम्म मात्र सामन्तवाद अन्य भोटे क्षेत्रमा रहेको देखिन्छ ।

६) वागमती उपत्यका

पृथ्वीनारायण शाहको गोरखा राज्य विस्तार अभियान सुरु गर्ने समयमा वागमती उपत्यका सबैभन्दा भव्य, सम्पन्न र सभ्यताकृत थियो । वागमती उपत्यकाको सर्वाधिक उर्वर भूमि, तिब्बत–भारत व्यापारको एउटा मुख्य बाटो र किराती, लिच्छवि, मल्ललगायतका धेरैतिरका जाति–प्रजातिको सङ्गम भइसकेको आदि समग्र स्थितिले वागमती उपत्यकामा तत्कालीन चार राज्य सामन्तवादी समाजको पूर्ण उत्कर्षमा हिँडिरहेका थिए– यें (काठमाडौँ), यल (ललितपुर), ख्वपः (भक्तपुर) र कीपु (कीर्तिपुर) । यी चार राज्य र तिनको अधीनमा रहेका साँखु, पाँगा, नाला आदि क्षेत्रहरु लिच्छविकाल हुँदै जयस्थिति मल्लद्वारा विस्तारित चार वर्ण, चौँसठ्ठी जातमा आधारित वर्ण व्यवस्थायुुक्त जातमा आधारित सामन्तवादी समाजको पूर्ण अभ्यासमा थिए ।

मल्ल राजा खलक, श्रेष्ठ तहका भारदार खलक र हिन्दु पुजारी खलक तल्सिङ अर्थात् जमिन्दारका रुपमा थिए भने ज्यापुहरु सबै नै जमिन आवाद गरेर कूत बुझाउने शोषित किसानहरु थिए । जमिनविहीन च्यामे, पोडे, कपाली, कुलु, खड्गी, धोबी चाहिँ पानी नचल्ने अछूतका रुपमा समाजको पिँधमा थिए । ताम्राकार, शिल्पकार, नकर्मी, शाक्य, चित्रकार आदि समुदाय दस्तकारका रुपमा थिए । त्यतिबेलासम्म यी पेसाहरु सेवाकै विषय थिए, आजको जस्तो मुद्रा आर्जन गर्ने औद्योगिक वा व्यापारिक विषय बनिसकेको थिएन । त्यो समुदाय पनि ज्यापु जस्तै शोषितवर्गकै रुपमा थियो ।

यसप्रकार पृथ्वीनारायण शाहले राज्य विस्तार अभियान सुरु गर्नु ठिक अघिसम्म– एक, आजको भूखण्डमा फरक–फरक स्तरका र मौलिकतासहितका तर मूलतः सबै सामाज सामन्तवादमा प्रवेश गरिसकेको थियो । दुई, तराई र वागमती उपत्यकाबाहेक अन्य क्षेत्रमा विकसित सामन्तवाद सानो आकारको थियो, अझ भनौँ जीवीकामुखी स्थानीय आत्मनिर्भर अर्थतन्त्रको वरिपरि नै ती घुमिरहेका थिए ।

ग) पृथ्वीनारायण शाहको राज्य विस्तारपछिको नेपाल

१) पृथ्वीनारायण शाहको गोरखा राज्य विस्तार अभियानका क्रममा वागमती उपत्यकाका चार राज्य आफ्नो अधीनमा ल्याउने क्रममा भएका घटनाक्रम बारे नेपालमा थुप्रै जानकारीमूलक चर्चा–परिचर्चा व्यापक मात्रामा भएका छन् । त्यसकारण त्यसबारे यहाँ थप चर्चा आवश्यक नहोला । वागमती उपत्यकाका चार राज्यमध्ये कीर्तिपुरले लामो समय प्रतिरोध गरेबापत कीर्तिपुर विजयपछि सबैभन्दा बढी कीर्तिपुरमाथि नै अत्याचार भएको तथ्य पनि चर्चित नै छ । बरु धेरै चर्चामा नरहेको वागमती–पूर्व र वागमती–पश्चिमका राज्यहरुलाई आफ्नो अधीनस्थ बनाउन तत्कालीन गोर्खाली राज्य र फौजले गरेका काम र त्यसविरुद्ध भएका खास महङ्खवपूर्ण प्रतिरोधका विषय भने उल्लेखनीय छन्, किनभने तिनले वर्तमानसम्मको नेपाली समाजलाई प्रभावित गरिरहेका छन् ।

राजा महेन्द्र र पञ्चायत व्यवस्था थियो । उनले भेरी नदीपारि–माथिको क्षेत्रीय उत्पीडनलाई निरन्तरता दिए । नेपालको तराई र भित्री मधेसमा पुनर्वासका नाममा पहाडी समुदायलाई तीव्र रुपमा बसोबास गराउँदै मधेसी जनताप्रतिको अविश्वास र उत्पीडनलाई नयाँ उचाइमा उठाए ।

वागमती उपत्यकाको वरिपरिजसो रहेका पहाडी क्षेत्रमा दुई दर्जनभन्दा बढी तामाङ किपट राज्यहरु थिए । ती सबै कसरी गोर्खाली राज्यको अधीनमा आए भन्ने विषयमा पर्याप्त सामग्री उपलब्ध छैन । तर तामाङ राज्यहरुमध्ये महङ्खवपूर्ण मानिने हालको काभ्रे जिल्लाको कोट तिमालका राजा रेन्जेन दोर्जेलाई वि.सं. १८१९ मा सन्धि गर्न भनी सुनकोसी नदीको लामबगर भन्ने स्थानमा बोलाएर गोर्खाली फौजले हत्या गरेसँगै तामाङ जातिको प्रतिरोध त्यहीँ नै सेलाउन पुग्यो । त्यतिबेलाको सेनवंशीय राज्यको राजपरिवारमा छोरा नभएकाले उत्तराधिकारीको समस्या झेलिरहेको अवस्थामा सेन राज्यमाथि आधिपत्य कायम गर्दा गोर्खाली फौजले कुनै अनिष्टको सामाना गर्नु परेन । सेन राज्यलाई आफ्नो अधीनस्थ बनाएसँगै पृथ्वीनारायणको राज्यले पूर्वी तराई र किरात –लिम्बुवानसम्मको भूभाग स्वतः आफ्नो अधीनमा हात पार्न पुग्यो, किनभने त्यतिबेलासम्म पूर्वी तराई क्षेत्र, किरात र लिम्बुवान सेन राज्यअन्तर्गत रहे पनि आफ्नो स्वायत्तासहित राज्यसमेत आफैले सञ्चालन गर्थे । सेन राज्य हात पारेपछि पूर्वी तराईले त खास विद्रोह गरेको पाइन्न तर किरात र लिम्बुवानले भने गोर्खाली राज्यलाई अस्वीकार गर्न पुगे ।

घ) नेपाली समाजको वर्ग निर्माणमा निर्णायक तीन उत्पीडन

१) वर्ण व्यवस्थामा आधारित जातप्रथा

भारतीय समाजमा करिब ३५ सय वर्षअगाडि सुरु भएको वर्ण व्यवस्था त्यति बेलाको वर्गीय तहगत संरचना नै थियो । नेपालभित्र (i) तराईमा आइपुग्दा (ii) वागमती उपत्यकामा लिच्छविहरुले सुरु गरी मल्लहरुले विस्तार गर्दा र (iii) पश्चिम नेपालमा वैदिक आर्यहरु प्रवेश गरी खस राज्यसँग एकताबद्ध भई जातप्रथा सुरु गर्दा– ती सबै नै त्यति बेलाका वर्गीय तहगत संरचना नै थिए । त्यसलाई पृथ्वीनारायणको राज्य विस्तार र जङ्गबहादुरको मुलुकी ऐनसम्म आउँदा वर्ण व्यवस्थामा आधारित जातप्रथाले नेपाली समाजको वर्ग निर्माणमा मुख्य र निर्णायक भूमिका खेल्न पुगेको तथ्य इतिहासको अध्यायले छर्लङ्ग पार्दछ ।

हिन्दु उच्चजातीय सत्ता भन्नाले सबै ब्राह्मण–क्षत्री दुस्मन भनी देख्ने वा देख्यो भनी ठान्ने सन्दर्भ पनि यस्तै नै हो । अर्थात् हिन्दु उच्च जातबाट आएका शासक जमात वा वर्गलाई भनिएको हो र त्यो दुस्मन नै हो, तर जो सत्ताबाट नै शोषित ब्राह्मण–क्षत्री छ भने उसलाई भनिएको होइन ।

जङ्गबहादुको मुलुकी ऐनले जनजाति समुदायलाई पनि सबै विषयमा ब्राह्मण र क्षत्रीभन्दा तल राखी कठोरतापूर्वक व्यवहार सुरु गरेपछि जनजातिको वर्गसमेत त्यसबाट स्वतः प्रभावित हुन पुग्यो । वर्ग निर्माणमा जात व्यवस्थाले खेलेको भूमिकाका कारण नेपाली समाजमा यस्तो परिदृश्य सजिलै देख्न सकिन्छ । यदि तराईको कुनै रामप्रताप सिंह नामको व्यक्ति राजपुत हो भनी थाहा हुने बित्तिकै भन्न सकिन्छ, ऊ मोही किसान होइन । त्यसैगरी पर्वत जिल्लाको रामबहादुर दर्जी दमाई हो भन्ने थाहा पाउने बित्तिकै भन्न सकिन्छ ऊ सामन्त चाहिँ होइन । डोटीको खेमराज भट्ट ब्राह्मण हो भनी थाहा पाउने बित्तिकै भन्न सकिन्छ ,ऊ हलिया प्रथाअन्तर्गतको हली चाहिँ होइन आदि इत्यादि । यसको अर्थ के हो भने जात व्यवस्थामा आधारित सामान्तवाद थियो नेपालमा र वर्ग निर्माणको मुख्य एवम् निर्णायक तङ्खव पनि जात व्यवस्था नै हो ।

२) जातीय उत्पीडन

जाति अर्थात् राष्ट्र (nation) भनेको एउटा भाषा, संस्कृति, भूमि, थलो, आर्थिक प्रणाली र मनोविज्ञान भएको मानव–समूह हो । त्यसकारण जाति वा राष्ट्र (nation) भनेको एउटा सभ्यता हो । जात भनेको चाहिँ हिन्दु वर्णव्यवस्थामुताविकका तहगत पेसागत समूह हुन् । त्यसैले जाति वा राष्ट्र (nation), जात (caste), राष्ट्रउन्मुख जाति (nationalities) बारे सही बुझाइ जरूरी छ । अझ कतिपय अवस्थामा त राष्ट्र (nation) र देश (country) भनेकै एउटै भनेर बुझ्ने समस्या पनि हुँदै छ । यस्ता केही आधारभूत विषयमा सही बुझाइ बनाउन आवश्यक छ । त्यसो नुहँदा जातीय वा राष्ट्रिय मुक्तिको विषयलाई जातिवाद देख्ने खतरा हुन्छ ।

इसमता बाट साभार