ब्राह्मणवाद र जातिप्रथा - अञ्जु झा

साउन १४, विभेद बिरुद अभियान -  अहिले सामाजिक सञ्जालमा केही व्यक्तिले चलाएको माफी अभियान प्रशंसनीय छ । त्यसले सदियौंदेखि विभेदमा परेको दलित समुदायको अवस्था सुधारमा के असर पर्ला, त्यसको विश्लेषण अलि पछि गर्न सकिनेछ । यो अभियानको विरुद्धमा पनि धेरै व्यक्ति खनिएका छन् र ब्राह्मणहरू भनौं वा ब्राह्मणवादलाई भ्याएसम्म गाली गरिरहेका छन् । ब्राह्मणवादलाई गाली गर्नेहरूको दोष ज्ञानको कमी हो ।

जातिभेद दक्षिण एसियामा सबै धर्म र समाजमा एउटा ठूलो समस्याको रूपमा देखापरेको छ । हिन्दुत्व सबैभन्दा प्राचीन संस्कृति र सबै धर्मको जननी हो । यसैले गर्दा समाजिक असन्तुलन भयो कि त्यसको दोषारोपण हिन्दु धर्ममाथि लगाइन्छ । मनुस्मृति नीति र धर्म निर्धारण गरिने पहिलो ग्रन्थ मानिन्छ र यसमाथि सधैं जातिप्रथालाई बढाउने आक्षेप लाग्दै आएको छ । महिला आन्दोलन होस् वा दलित आन्दोलन यी दुइटैले मनुवादलाई गाली गरेकै देखिन्छ । अहिलेको अवस्थामा वैदिक संस्कृतिका पुस्तकहरूमा सबैभन्दा विवादित पुस्तक नै मनुस्मृति हो । जबकि मनुस्मृति लेखिएको समयमा जाति व्यवस्था भन्ने विचारको अस्तित्व नै थिएन । मनुस्मृतिले जन्म जाति/समाज व्यवस्थालाई कहिलै पनि समर्थन गरेको छैन । महर्षी मनुले वेदमा परिभाषित मानिसको गुण, कर्म र स्वभावको आधारमा आधारित समाजको व्यवस्थालाई व्याख्या गरेका छन् ।

सामान्यतया जुन ब्राह्मणको कुुरा गरिन्छ, त्यो न कुनै व्यक्ति हो, नत कुनै वाद । त्यो त प्रत्येक मानवको स्वाभाविक, सांस्कारिक कमी-कमजोरी, गुणदोष, श्रेष्ठता र निचतामा आधारित जीवनमार्ग हो र त्यो प्रत्येक मानवमा हुन्छ । मनुस्मृतिले वर्ण व्यवस्थाको वकालत गरेको छ । वर्ण शब्द ‘वृण’ धातुले बन्छ, जसको अर्थ छान्नु/चयन गर्नु हुन्छ । यसको सामानार्थी शव्द वरण गर्नु पनि हो । मनुस्मृतिको प्रथम अध्याय हेर्ने हो भने पनि यसमा जाति र गोत्र शब्द कतै छैन । यसले चार वर्णको उत्पत्तिको वर्णन गरेको छ ।

मनुस्मृति २. १३६ धनी हुनु, भाइबन्धु हुनु, आयु लामो हुनु, श्रेष्ठ कर्म गर्नु अनि विद्वत्ता यी पाँचवटा सम्मानको मापदण्ड हुन् र यसमा कतै पनि कुल, जाति, गोत्र वा वंशलाई सम्मानको मापदण्डको आधार बनाइएको छैन । मनुस्मृति १०.६५: ब्राह्मण शूद्र बन्न सक्छ र शूद्र ब्राह्मण । यस्तै प्रकारले क्षत्रीय र शूद्र पनि आफ्नो वर्ण परिवर्तन गर्न सक्छन् । मनुस्मृति ९.३३५: शरीर र मनले शुद्ध र पवित्र रहने व्यक्ति, उत्कृष्ट व्यक्तिको सान्निध्यमा रहने व्यक्ति, अहंकाररहित, मधुरभाषी, कुनै पनि ब्रह्म वर्ण प्राप्त गर्न सक्छ । मनुस्मृति २.२८ पढ्नु-पढाउनु, चिन्तन-मनन गर्नु, ब्रह्मचर्य, अनुशासन, सत्यवचन, परोपकार, सत्कर्म, वेद, विज्ञान पढ्नु, दान गर्नु, कर्तव्यको पालना गर्नु, आदर्शप्रति समर्पित रहनु आदिले नै मानिसको शरीर ब्राह्मणको हुन जान्छ ।

यदि ब्राह्मणको छोरा पनि विद्या प्राप्त गर्न सक्दैन, वेदको ज्ञान छैन भने ऊ शूद्र हुन जान्छ । शूद्रको छोरा पनि विद्या प्राप्त गरेपछि ब्राह्मण, वैश्य वा क्षत्रीय वर्णमा जान सक्छ । अर्थात सम्पूर्ण वर्ण व्यवस्था विशुद्ध रूपमा कर्म र गुणमा आधारित छ । यदि हामीले वैदिक इतिहासलाई हेर्ने हो भने ऐतरेय ऋषि अपराधी पुत्र थिए, तर उनी उच्चकोटीको ब्राह्मण बने र ऐतरेय उपनिषदको रचना गरे । राजा दक्षको पुत्र पृषध शूद्र भएका थिए र प्रायश्चितस्वरूप तपस्या गरेर मोक्ष प्राप्त गरे भनी विष्णु पुराणमा उल्लेख गरिएको छ । राजा नेदिष्टको पुत्र नाभाग वैश्य भए र यिनका केही छोराले क्षत्रीय वर्ण प्राप्त गरे । ऐलुष ऋषि दासी पुत्र थिए, साथै जुआरी र चरित्रशीन पनि । तर उनले अध्ययन गरे र ऋग्वेदमाथि अविष्कार गरे । ऋषिहरूले उनलाई आचार्य पदले सम्मान गरे । अर्थात ब्राह्मणवादले सिकाउले भनेको श्रेष्ठ र निचता बीचको अन्तर हो । यो एउटा व्यव्स्था हो । म जाति प्रथाको विरोधी भएर पनि ब्राह्मणवादी हुँ । यदि ज्ञानी बन्नु, राम्रो कर्म गर्नु, श्रेष्ठता र निचता बीचको भिन्नता छुट्याउन सक्नु ब्राह्मणवाद हो भने ब्राह्मण किन नबन्ने ?

ब्राह्मणवाद विचार हो । माक्र्सवाद सफल भएन । तैपनि माक्र्स विचारका समर्थक छन् । गान्धीवादलाई नै हेरौं । बाहुन श्रेष्ठ अरू निच भन्ने सोचबाट हामी किन माथि उठ्दैनौं ? दलित कार्यक्रममा गयो कि बाहुनको विरोधबाहेक अरू कुरा सुन्ने अवसर कमै पाइन्छ । हामी किन ब्राह्मणलाई श्रेष्ठ र आफूलाई निम्न सम्झिन्छौं ? ब्राह्मणवादले अन्तरदर्शनलाई चिन्न सक्ने बनाउँछ भने अन्तरज्ञानी किन नबन्ने ? जहाँ गए पनि दलित, ब्राह्मण, जातिवाद, आरक्षण, अरू विषय र समस्या नै नभए जस्तोमात्र भइरहेछ । ब्राह्मणले दलितलाई हेपेकै हो भने दलितभित्र आफैं छुवाछूत छ । वैवाहिक विज्ञापन हेर्ने हो भने प्रत्येक जातिले आफ्नै जातिभित्रको जोडी खोजेको हुन्छ । जाति बाहिर कोही जान चाहँदैन, हामी सबै आफ्नै संस्कारको गुलाम छौं । ब्राह्मण पनि आफ्नो संस्कारको गुलाम छ । जातजातिबीच द्वेशभाव रहिरह्यो भने समाजमा विभिन्न किसिमका समस्या जन्मिरहन्छ । जाति प्रथाको बुझाइमा परिवर्तन हुनसकेन भने उज्ज्वल भविष्य, समृद्ध र समर्थवान समाजको अस्तित्व रहन सक्दैन ।

आरक्षण सामाजिक सम्मानको लागि हुनुपर्छ । विद्या, जानकारी प्राप्तिको लागि हुनुपर्छ । नकि लालचले । आफू राजनीति कर्म नगर्ने तर दोषजति ब्राह्मणलाई दिएर हुँदैन । कुन चाहिँ जातिलाई आफ्नो कर्म, संस्कार परिवर्तन गर्न रोक लगाइएको छ र ? हिन्दु धर्मग्रन्थ दोषपूर्ण, विभेदयुक्त छ भने नयांँ मनुस्मृति लेखौं । यसलाई कुनचाहिँ ब्राह्मणले रोक्लान् र ? – कान्तिपुर बाट