विपन्न र दलितको पक्षमा - सञ्जय साह मित्र

विभेद बिरुद्ध अभियान - चैत्र ११ ,वर्षमा कम्तीमा चार किसिमका प्राकृतिक प्रकोपहरू नियमित भएर आइरहेका छन् । अत्यधिक जाडोले अहिले दर्जनौं मानिस अकालमा मरेका छन् । केही महिना पहिले भीषण वर्षाले गर्दा आएको बाढीले पनि कैयौं मानिस मरे । अहिले विगत कैयौं वर्षमा नभएको जाडो भएको भनिएको छ भने बाढीलाई पनि यही भनिएको थियो । बाढीभन्दा पहिले गर्मी अत्यधिक भएको थियो । केही मानिस गर्मीले गर्दा पनि मरे । गत वर्ष गर्मी शुरु भएसँगै कैयौं घरमा आगलागीका घटना भए । बाढीबाट ठूलो मात्रामा जनधनको क्षति हुनु, गर्मीबाट जनधनको क्षति हुनु, आगलागीबाट जनधनको क्षति हुनु र जाडोबाट जनधनको क्षति हुनु नियमितताजस्तै भएको छ । चार किसिमले प्राकृतिक वा मानवजन्य प्रकोपहरूले गर्दा जनधनको धेरै क्षति भइरहेको छ ।

    यी र यस प्रकारका प्राकृतिक तथा मानवजन्य प्रकोपहरूले गर्दा हुने हानि नोक्सानीको मुख्य अंशियार दलित र विपन्न वर्ग नै हुने गरेका छन् । यसका केही मुख्य कारणहरू यस प्रकार छन् ः

१. शिक्षा र चेतनाको अभाव ः 

    दलित र विपन्न वर्गमा शिक्षा र चेतनाको अभाव छ । यसको अभावमा कतिपय राम्रा कुरा बुझ्ने सामथ्र्य राख्दैनन् र कहिलेकाही अल्प बुझाइको कारणले खतरामा परिरहेका हुन्छन् । शिक्षा र चेतनाले केही माथि उठेका दलित तथा विपन्न वर्गमा यस प्रकारका समस्याहरू कमै आउँछ ।

२. लापरवाही ः 

    शिक्षा र चेतनाको अभावमा जिम्मेवारी बोध त्यत्ति हुन सकेको छैन, जसले गर्दा लापरवाही बढी हुन्छ । आगलागीका घटनाहरू लापरवाहीका कारण बढी भएको देखिन्छ । लापरवाही कम गर्न शिक्षासँगै चेतनाको विकास आवश्यक छ ।

३. हीन र उच्च मनोग्रन्थि ः 

    कतिपय अवस्थामा आपूmमा रहेको क्षमता चिन्न नसक्नु, आप्mनै काममा विश्वास गर्न नसक्नु र कतिपय अवस्थामा म कोभन्दा कम छु, मभन्दा ठूलो को छ, यसो नगर्दा के भइहाल्छ र ? जस्ता मनोवैज्ञानिक समस्या देखिन्छन् । दुवैलाई समन्वय गर्नु आवश्यक देखिन्छ ।

४. आर्थिक विपन्नता ः 

    गरिब त गरिब नै भइहाल्यो । दलितमा पनि गरिब र धनी छन् । अधिकांश दलितहरू गरिब छन् भने केही मध्यम र उच्च वर्गका पनि छन् । मध्यम र उच्च वर्गका दलितहरूमा यस प्रकारको समस्या देखिंदैन तर विपन्न समुदायका दलितहरूमा भने यस प्रकारको समस्या बारम्बार आइरहेको देखिन्छ । यथार्थमा दलित वा गैरदलित जे भए पनि आर्थिक रूपले सम्पन्न भएकाहरूमा भने बाढीले समेत खेतको सम्पत्ति त बगाउला तर अन्य क्षति भने गर्न पाएको देखिंदैन तर विपन्न वर्गको थोरै खेत, घर वा पशुधनलाई क्षति पु¥याउँदा निकै समस्या पर्ने देखिन्छ ।

५. गाउँको छेउमा घर हुनु ः 

    विपन्न जहाँ पनि छन् । दलितहरू पनि प्रायः हरेकजसो गाउँमा छन् तर बढी समस्यामा पर्ने यिनीहरू नै हुन्छन् । तिनका घरको बनाबटको स्थानले पनि केही प्रभाव पारेको केहीको भनाइ छ । दलितहरूको घर प्रायः गाउँको छेउमा हुन्छ । गाउँको छेउमा हुने हुनाले बाढीको पहिलो ग्रास हुनु स्वाभाविक हो । यसै गरी हावाहुरी वा आँधीले पनि सबैभन्दा पहिले प्रभाव गाउँको छेउमा रहेकै घरलाई बिगार्ने वा उडाउने गर्दछ । साथै चिसो स्याँठले पनि सबैभन्दा बढी गाउँको छेउकै घरलाई बढी प्रभावित पार्छ ।

विपन्न र दलितको विषयमा कुरो आउँदा कतिपयले नकारात्मक प्रचार के गर्ने गरेका छन् भने यिनीहरूलाई सबै राहत दिंदा पनि पुग्दैन । होला, तात्क्षणिक केही उदाहरण वा नकारात्मक प्रवृत्तिलाई लिएर पुष्टि गर्न सकिन्छ । तर यथार्थ मनोभाव के हो भने दलित वा विपन्नलाई दिएजस्तै आपूmलाई पनि दिए हुन्थ्यो ।

गरिब र दलितका बालबालिकाहरू सडकमा खेलिरहेका हुन्छन् । सडकमैं धान सुकाउने काम पनि गरिरहेका देखिन्छन् । सडकलाई फोहोर बनाउने दलितहरू नै हुन् । यहाँसम्म त ठीकै छ तर गहिरिएर विचार गर्ने हो भने हामीले हिंडने मूल सडकलाई निरन्तर सफाइ गर्ने पनि यिनै दलित र विपन्न समुदायका हुन् । धेरै ठूला घर, होटल तथा विभिन्न कार्यालय र विद्यालयमा सरफाइको काम गर्ने यिनै दलित र विपन्न हुन् । के रकम पाउने भएपछि मात्र सफाइ गरेका हुन् ? आप्mनो आँगन, घर, घर अगाडिको सडक दलित र विपन्नलाई फोहोर गर्न मन लागेकै हो त ? तिनीहरूले जानेरै आप्mनो वरिपरि फोहोर थुपारेका हुन् ?

फोहोरले हानि गर्छ भन्ने कुरा तिनीहरूले अरूतिर फोहोर सफा गरेर नै थाहा पाएका छन् भन्ने कुरो पनि एउटा पाटो हो । चेतनाकोे अभाव छ भन्ने कुरो माथि आइ नै सकेको छ । फोहोर कसरी हुन्छ भन्ने पनि थाहा छ तर अन्य कारणले सर्वसाधारणले तिनीहरूलाई बढी फोहोरी देखेका हुन् । पहिलो कुरो त आपूmलाई सम्भ्रान्त ठान्नेहरूले तिनीहरूलाई हेपेरै राख्न खोज्छन्, हेपेरै बोल्छन् । तर हेपाइभन्दा अलि माथि उठेर हेर्दा केही मार्मिक यथार्थ पनि पाइन्छ । दलित वा विपन्न परिवारमा सदस्य सङ्ख्या धेरै हुन्छ । तिनीहरू बस्ने जमिनको अभाव हुन्छ । घडेरीको अभाव र रकमको अभावले गर्दा कतिसम्म पनि देखिएको छ भने दुई दाजुभाई आप्mना बालबच्चासहित एउटै कोठाको कुनालाई भागबन्डा गरेर बसेका छन् । घर बनाउने सामथ्र्य हुँदैन । घरबाट पानीको निकास छैन । अझ कतिपय ठाउँका दलितले कुखुरा वा बाख्रा पाल्दा स्थानीयले किनेर नखाने चलन अहिलेसम्म यथावत् छ । यसकारण बरु गाउँमा हरेक वर्ष गमाला पूजा हुँदा एउटा सुँगुर नै बलि दिने परम्परा रहेको छ । दलितले सुँगुर पाल्छन् घरकै छेउमा खोर बनाएर । यसले गर्दा केही आय हुन्छ । साँघुरो घरमा ठूलो परिवार बस्नु, खेल्ने ठाउँ नहुनु, सुत्ने ठाउँको अभाव, पानी निकासको अभाव, सुँगुर पाल्नुजस्ता कारणहरूको परिणति यही देखिन्छ कि त्यहाँ फोहोर हुन्छ । दलित र विपन्नहरू फोहोरी हुन्छन् भनेर आरोप लगाइदिनु सतहमा रहनुजस्तो मात्र हुन्छ । यथार्थमा सफाइ हुन नपाएर फोहोरी बसेका हुन् भन्दा अत्युक्ति हुँदैन ।

गरिब र दलित भनेर हेपेर नै समस्या बल्झिFदै गएको हो । बाढी, आगलागी, गर्मी, शीतलहर आदिबाट अत्यन्त प्रभावित भएर मानिस मर्न थालेपछि बल्ल विभिन्नतिरबाट राहत आउने गरेको छ । राहत पछिसम्मै आइरहन्छ । जस्तो कि बाढीपीडितका लागि अझै पनि राहत आइरहेकै छ भने अब शीतलहरबाट प्रभावितका लागि आइरहेको राहतको क्रम जाडो कटेपछि पनि जारी रहला । तर यसमा अलिकति संवेदनशील भएर सोच्नुपर्ने कुरो के छ भने के राहतले तिनीहरूलाई फाइदा पु¥याएको छ ? राहतहरू आइरहँदा र तिनीहरूले पाइरहँदा कस्तो दीर्घकालीन प्रभाव पारेको छ ? यसको गहन अध्ययन र विश्लेषण हुन सकेको छैन । राहत त तत्कालको लागि हुनुपर्छ र दीर्घकालको लागि उचित व्यवस्थापन भइदिनु राम्रो हुन्छ ।

अहिले स्थानीय सरकार गठन भएको छ । स्थानीय सरकारहरू शक्तिशाली पनि छन् । दलितहरूको प्रतिनिधित्व पनि भएको छ । विपन्न समुदायका त कमै पुगेका होलान् स्थानीय सरकारमा । अब कम्तीमा के गर्नु अत्यावश्क छ भने बाढीको प्रकोपले दलित र विपन्नलाई जोगाउने, आगलागी दलित र विपन्न बस्तीमा नपुगोस्, दलित र विपन्न समुदायका बालबालिकादेखि वृद्धवृद्धा शीतलहरले मर्नु नपरोस् भनेर त्यस्ता विपत्ति आउनुपूर्व सुरक्षात्मक उपाय गर्न जुटनुपर्छ । त्यसबारे अहिले नै व्यावहारिक नीति बनाइहाल्नुपर्छ । गर्मीको राप र तापबाट जोगिन केही तालिम भने दिनुपर्ने हुन्छ । सलाइ कोर्ने बित्तिकै आगो लागिहाल्ने, बाढीले घर बिग्रिने र शीतलहरको हावा घरमा छिर्ने समस्याको निराकरणबारे गम्भीर हुनु आवश्यक छ । बुद्धिजीवीहरूले पनि यसबारे स्थानीय सरकारहरूलाई विभिन्न माध्यमले जानकारी गराइरहनु आवश्यक छ । हामीले हाम्रो दृष्टिकोणमा अलिकति परिवर्तन गर्न खोज्यौं भने अब परिवर्तन सम्भव छ ।