डोम जातिलाई छुवाछुतबाट उकास्न जुक्ति मरिकको प्रयास

‘‘मधेसमा बसोवास गर्ने मधेसी दलित मध्ये सबभन्दा तल्लो जाति हुन, डोम । डोम समुदायका ब्यक्तिलाई समाजमा बढी छुवाछुतका सिकार भई रहनुपथ्र्यौ । झण्डै १३ वर्षको अथक प्रयासपछि समाजमा रहेका छुवाछुतको समस्यालाई केही हदसम्म समाधान गर्न सफल भएपनि यिनलाई आफ्नै जातिभित्र रहेका विकृति हटाउन समस्या भईरहेको छ ।’’

सप्तरीको लालापट्टी गाविसमा ४० वर्ष अघि जन्मिएका जुक्ति मरिक(डोम)लाई बाल्यकालदेखि नै उसको जातिमा रहेका विकृती हटाउन र समाजबाट अपहेलित हु“दै आएका डोम समुदायलाई त्यसबाट मुक्ति दिलाउनुपर्ने सो“च आएको थियो । मधेसमा बसोवास गर्ने मधेसी दलित मध्ये सबभन्दा तल्लो जाति हुन, डोम ।

डोम समुदायका ब्यक्तिलाई समाजमा बढी छुवाछुतका सिकार भई रहनुपथ्र्यौ । झण्डै १३ वर्षको अथक प्रयासपछि समाजमा रहेका छुवाछुतको समस्यालाई केही हदसम्म समाधान गर्न सफल भएपनि यिनलाई आफ्नै जातिभित्र रहेका विकृति हटाउन समस्या भईरहेको छ । डोम समुदायका ब्यक्तिमा रहेको बालबिवाह, जुठो खाने, मरेका ब्यक्तिको लुगा ल्याउने÷लगाउने, अत्यधिक जा“ड रक्सी खाने जस्ता बिकृतिहरुले हाम्रो जातिलाई अछुत जाति बनाई राखेको यिनको अनुभव छ । यिनले १५ पुस, २०६५ मा ५० हजार राशिको ‘अलावा रत्न’ पुरस्कार समेत प्राप्त गरि सकेका छन् । त्रिभुवन बिश्व बिद्यालय अन्तर्गत महेन्द्र बिन्देश्वरी बहुमुखि ब्याम्पस राजबिराजबाट बि.ए. तेश्रो बर्षमा अध्ययनरत रहेका यिनले समाजबाट हु“दै आएको अपहेलित र आफ्नै जातिमा रहेका विकृति हटाउन भोगेका केही क्षणहरु प्रस्तुत छन्, यिनकै शब्दमा ।

डोम जातिको भएपनि अलि सम्पन्न परिवारमै मेरो जन्म भयो । डोम समुदायका ब्यक्तिहरुको प्रायः जसो ठुला जातिको जग्गामा वा सार्वजनिक जग्गामा बसोवास गर्ने गरिन्थ्यो । तर, मेरो जन्म १५ कट्ठा जग्गा र घडेरी भएको परिवारमा भयो । मेरो बुवा प्रथमलाल मरिकले सप्तरीको लालपट्टी आसपासका छिन्नमस्ता, फैकरा, बनैनिया“, बर्दाही, मानपर र रम्पुरा सहित पा“च गाउ“मा हुने बिवाह, श्राद्ध जस्ता अन्य धर्मकर्मको काम चाहिने भा“डोहरु बनाएर पु¥याउने गर्नुहुन्थ्यो । बुआ आमाले बनाउनु भएको यस्ता बा“सको सामग्रीहरु मैलेपनि ठुलाबडाको घरघरमा पु¥याउने काम गरे“ । बाल्यकालमै बजारमा बिक्री हुने समान खरीद गर्न मान्छे आफै“ आउने र हामीले बनाएको सामन बिक्री गर्न अर्काको घर–घरसम्म जानु पर्ने सिस्टम देखेर मलाई दिक्क लाग्थ्यौ“ । त्यतिबेला पनि डोम जातिमै केहि होसियार भएका मध्ये मेरो बुवा पनि पर्नुहुन्थ्यो । उहा“ले मलाई बढी दिनसम्म घरायसी काम प्रयोग नगरी पढाईकालागि गाउ“कै प्राथमिक स्कुलमा भर्ना गराएदिए“ । बुवाले त विद्यालयमा भर्ना गराई दिनुभयो, तर मलाई त्यहा“ पढ्न पनि निकै समस्यास“ग जुध्नु प¥यो । विद्यालयमा पढ्न जा“दा शिक्षकहरुले मलाई कक्षामा बस्न नदिने, कक्षामा बसेपनि अरु बिद्यार्थीका अभिभावकहरुले विरोध जनाउने जस्ता कार्य हुन्थ्यो । जसो तसो ५ कक्षा पास गरे“ । त्यसपछि माथिको पढाईका लागि गाउ“देखि पा“च किलोमिटर टाढाको श्री जनता शंकर माबि नर्धोमा नाम लिखाए“ । पा“च किलोमिटरको दुरी रहेको उक्त विद्यालय जान त्यतिबेला सजिलो थिएन् । सानै भएकोले दिनु“ह पा“च किलोमिटरको दुरी जान आउन निकै समस्या हुन्थ्यौ“ । पछि बुवाले सोही बिद्यालयकै छात्राबासमा भर्ना गराई दिनुभयो । तर, विद्यालयको छात्राबासमा बस्न समेत मलाई सहज भएन । छात्राबासमा बस्दा खाना मेसमा खान दिदैनथियो, मलाई । मैले त्यतिबेला छात्राबास नखाई बाहिरै बसेर खानुप्रथ्यौ“ । बहुत दुःख गरेर माध्यमिक शिक्षा हासील गरे“ । अहिले सम्झन्छु, दुःखको फल मिठै हु“दो रहेछ । २०४७ सालको एसएलसी परीक्षामा मैले प्रथम श्रेणीमा एसएलसी उतिर्ण गरेपछि म मा खुसीको सिमा नै रहेन् । किनभने त्यतिबेला पनि जिल्लामा एसएलसी पास गरेको कोही पनि थिएनन्, डोम जातिमा ।

एसएलसी पास गरेपछि पक्लीहवाबाट जे.टी. पनि उतिर्ण गरे“ । जे.टी. उतिर्ण गरेपछि जागिरकोलागि दिनु“ह जसो पत्रपत्रिकामा छापिएको विज्ञापन हेर्थे र भर्थे पनि । तर, मलाई सोर्स नभएका कारण जागिर पाउन सकिनन् । जागिरकै लागि बिज्ञापन हेर्न पत्रपत्रिका हेर्दै गर्दा २०५३ सालमा स्पेश टाईम दैनिक पत्रिकामा गुणराज ल्यु“टेलको लेख देखे“ । गुणराज ल्यु“टेलको लेखले मलाई दलित मुक्तिको अभियानमा लाग्न थप अभिप्रेरित ग¥यौ । लेखमा सार्वजनिक स्थानमा कुनैपनि किसिमले छुवाछुत गर्न पाईदैन भन्ने उल्लेख थियो । ‘मुलुकी ऐन २०७ को दफा ४ अनुसार छुवाछुत गर्नेलाई ३ हजार जरिवाना वा १ बर्ष कैद वा दुवै सजाय हुने ब्यवस्था रहेको छ, गुणराज ल्यु“टेलजीको लेखमा उल्लेख थियो । ऐनमा समेत ब्यवस्था भएकाले पनि मलाई आफ्नो जातिमाथि भईरहेको छुवाछुत हटाउन मद्दत पुग्यौ“ । हौसला बढ्यौ । लेखले दिएको प्रेरणा अनुसार म गाउ“कै दलित युवाहरुलाई संगठित पारेर छुवाछुतबाट मुक्त हुने अभियानको सुरुवात गरे“ । छुवाछुत बिरोधी अभियानमा लाग्दा शुरुमा मैले आफ्नै परिवारबाट सहयोग पाउन सकेन् । यस अभियानमा युवाहरुलाई सक्रिय गराउन निकै कठिन थियो । किनभने त्यतिबेलासम्म सम्म पनि जिल्लामा डोम जातिबाट म बाहेक एसएलसी पास गर्ने कोही थिएनन् ।

त्यसपछि मैले ‘डोम उत्थान समाज, सप्तरी’ भन्ने संगठन खोलेर छुवाछुत हटाउनतर्फ अग्रसर भए“ । डोम जाति भएकै कारण यस जातिका मानिसहरुलाई देवी देउताको मन्दिरमा समेत छुवाछुत गरेर प्रवेश गर्न दिदैनथियो । जुन कुरा मलाई धेरै चित्त दुःखाएको थियो । डोमले बनाएको सामग्री मन्दिरमा चढाउन मिल्ने तर, डोमलाई मन्दिरमा प्रवेश गरि पुजाआजा गर्न नदिने अन्याय भईरहेको मेरो ठहर थियो । पछि संगठनमा मैले सप्तरीका डोम जातिकालाई मानिसहरुलाई विस्तारै–विस्तारै पसाउन थाले“ । जस अनुरुप डोम उत्थान समाजको अगुवाईमा पहिलो पटक २०५९ सालको कार्तिक महिनामा मोरे गाउ“ नजिकै रहेको प्रसिद्ध छिन्नमस्ता भगवती मन्दिरमा प्रवेश गर्ने योजना बनायै“े । तर, गाउ“कै पुरातन सोचका ब्यक्ति र खास गरि मन्दिरका पुजारी महाकान्त ठाकुरको बिरोधका कारण मन्दिर प्रवेश गर्न पाएनन् । मन्दिर प्रवेश गर्न नपाएपछि संगठनस“ग आवद्ध भएका साथीहरुले हैराश खाए“ । मैले हैराश खानु हु“दैन । एक पटक भएन भने अर्को पटक हुन्छ, भनेर फेरी केहि दिनकै अन्तरालमा दुई पटक मन्दिर प्रवेश गर्ने अभियान बनाए“ । तर असफल भयौ“ । त्यसपछि फोरी सोही बर्षको चैत्र २५ गते स्थानिय प्रहरीको सहयोगमा डोम जातिका मानिसलाई छिन्नमस्ता भगवती मन्दिरमा प्रवेश गराएर पुजाआजा गर्न सफल भयौ“ । जुन मेरो जीवनको महत्वपुर्ण क्षण थियो । त्यो दिन मेरो पहिलो सफलता थियो । त्यसपछि  जिल्ला भरिनै मन्दिर प्रवेशको अभियान नै चलाए“ । मुुलुककै अर्को प्रसिद्ध मन्दिरको रुपमा रहेको कंकालिनी भगवती मन्दिर भारदह, राजबिराजको भगबती मन्दिर र राजदेवी मन्दिरमा डोम जातिका मानिसहरुलाई प्रवेश गराएर पुजाआजा गराए“ । जसले अब कुनै पनि मन्दिरमा डोम जातिलाई पुजा आज गर्न रोकटोक गर्ने प्रथा नै हरायो ।

मन्दिर प्रवेश कार्यक्रमले आपेक्षित सफलता पाएपछि पुजाआजामा कुनै रोक टोक गर्ने प्रथा नै समाप्त भएपछि सार्वजनिक स्थानमा डोम जातिलाई चिया“ समेत खान नदिने बिकृति हटाउनतर्फ लागे“ । त्यसक्रममा सदरमुकाम राजबिराज सहित जिल्लाका कतिपय बजारहरुमा डोम जातिका मानिसहरुस“ग पसलका साहू महाजनहरुले झै–झगडा गर्दै कुटपीटका घटना पनि घट्यो । तर, मैले आफ्नो प्रयासलाई त्यसै मर्न दिएन । निरन्तरको प्रयासले यस्ता बिकृतिलाई समाजबाट हटाउन डोम उत्थान समाज सप्तरी सफल भयो । तर, मेरै जातिमा रहेका केही विकृतिहरु ह्टाउन बढी नै मुस्किल भईरहेको छ । मेरो जातिमा हुने बालविवाह केही हदसम्म रोकिएपनि पुर्णत रोकिएको छैन । यसमा पनि डोम उत्थान समाज लागि परेको छ । अहिले डोम उत्थान समाजको प्रेरणाले डोम जातिमा शिक्षा तर्फ पनि ह्वातै आकर्षण बढेको छ । अहिले सप्तरीमा ६ जना डोम समुदायका युवाहरुले एसएलसी पास गरि सकेका छन् । जसमध्ये एकजना युबती पनि छन् ।

सप्तरी जिल्लामा कुल मधेसी दलितको जनसंख्या १ लाख ३५ हजार भएपनि डोम जातिको जनसंख्या २ हजार ५ सय माञ छन् । जसमा डोम जातिका तीन सय १२ घरघुरी छन् । डोम जातिमा शाक्षरता २ प्रतिशत मात्र छन् । जबकी सप्तरीको कुल शाक्षरता ४८ प्रतिशत र मधेसी दलितको मात्र साक्षरता ७ प्रतिशत छ । बिगतमा सम्पन्न संविधान सभाको निर्वाचनमा प्रत्येक जातिबाट कम्तीमा पनि एक जना प्रतिनिधी रहने ब्यवस्था हुने ठुला दलहरुको प्रतिबद्धता भएपनि डोम जातिबाट प्रतिनिधी हुन नसकेकोमा मेरो चित्त दुःखेको छ । संविधान सभाको निर्वाचन पछि सरकारले गर्न लागेको २५ जना सभाषदको मनोनित गर्ने समयमा पनि संविधान सभा आगाडी तीन दिन सम्म धर्ना बस्दा पनि डोम जातिको अवाज सरकारले सुनदिएन् । खैर पुराना कुरा बित्यो । अब पनि सरकारले यस्ता आरक्ष कोटाहरुमा डोम जातिका ब्यक्तिलाई पनि सहभागिता गराउनुपर्छ । देशका नेताहरुको क्रियाकलापका कारण समयमा नया“ संविधान निर्माण नभएकोप्रति दुःख लागेको छ । मैले डोम जातिको तर्फबाट संविधान सभामा सुझाव समेत पठाएका थिए“ । डोम जातिको अब्यवस्थित बासोवासलाई ब्यवस्थित बनाउनु पर्ने, डोमलाई बिशेष आरक्षणको ब्यवस्था दिनुपर्ने जस्ता मागहरु सहितको सुझाव संविधान सभामा पठाएका थिए“ । तर, अहिलेसम्म केही हुन सकेको छैन ।

साभार :- rajkumarpaswan.wordpress.com