एक दलितको त्रासदी - अभय श्रेष्ठ

फागुन १७ , विभेद बिरुद्ध अभियान - सन् २०१२ मा बनेको भारतीय सिनेमा 'बीए पास' ले पुँजीवादी–उपभोगवादी युगमा हाम्रै सन्दर्भका भोगाइहरूलाई अत्यन्त मार्मिक शैलीमा उठाएको छ। मोहन सिक्काको चर्चित कथा 'रेल्वे अन्टी' मा आधारित यस चलचित्रलाई अन्तर्यमा ध्यान नदिँदा कतिले 'एडल्ट' वा 'इरोटिक' फिल्म भन्न सक्छन्। तर, यसका दृश्यहरू कथाका अभिन्न अंगका रूपमा आएका छन्। बेरोजगार र निरुपाय युवक मुकेशलाई उच्चवर्गीय 'भद्र' महिलाहरू जबर्जस्ती पुरुष वेश्या बनाउँछन्। पछि उसका लागि यही निर्विकल्प पेसा बन्छ। मुकेशलाई संसारमा स्वागत गर्ने कोही छन् भने ती धोका र बेइमानीमात्र हुन्।

किशोरकालमै बाबुआमाको निधन। अनाथ दुई किशोरी बहिनीको जिम्मेवारी। पढाइको खर्च बेहोरिरहेका मामाली हजुरबाको असामयिक निधन। अभिभावकको जिम्मेवारी लिएकी फुपू र उनको छोराको असीम अपहेलना र तिरस्कार। उसलाई पुरुष वेश्या बन्न बाध्य पार्ने भद्र महिला सारिकाका लागि ऊ केबल निमित्त नायक हुन्छ। तिनको स्वार्थ पूरा भएपछि उसका लागि सबै ढोका बन्द हुन्छन्। कहाँसम्म भने उसको एक मात्र हार्दिक मित्र जोनीसमेत उसको पैसा लिएर भागिसकेको हुन्छ। पुँजीवादी युगमा पैसा छ त सब थोक छ। पैसा नभए बाँच्ने अधिकार पनि कानुन र संविधानको किताबमै खुम्चिएर बस्छ। निर्देशक अजय बहलले यही क्रूर सत्यलाई हृदयस्पर्शी शैलीमा प्रस्तुत गरेका छन्। अन्ततः ऊ सारिकाको हत्या गर्छ र प्रहरीको फन्दाबाट उम्कन खोज्दा आत्महत्या गर्न बाध्य हुन्छ। सिनेमाको सुरुवातमा मुकेश भन्छ, 'बाबुआमाको अकाल निधन दुर्घटना होइन, धोकाजस्तो लाग्छ। तर, धोका कसले दियो यो नबुझेर म हैरान छु।' उपभोगवादी युगमा सारा निर्धन युवाहरू यसरी नै हैरान छन्। 

बेमुलाको त्रासदी

'बीए पास' को नायक आधुनिक समाजको ट्रेजेडीको एउटा बिम्ब हो जहाँ संवेदना र मानवीय मूल्यहरूको कुनै अर्थ हुँदैन। केहीअघि यस्तै ट्रेजेडी भारतका एक दलित विद्यार्थीको जिन्दगीमा आइलाग्यो जसको चर्चा संसारभरिका मिडियामा छ्यापछ्याप्ती छ। त्यसमा खलनायकको भूमिकामा थियो भारतीय जनता पार्टीको विद्यार्थी संगठन अखिल भारतीय विद्यार्थी परिषद्। भारतका पूर्वगृहमन्त्री पी चिदम्बरमले समेत इन्डियन एक्सप्रेसमा लेख लेखेर भाजपा सरकारको अन्धराष्ट्रवादी प्रवृत्तिप्रति रोस प्रकट गरे। 'कार्ल सैगनजस्तो विज्ञान लेखक बन्न चाहने रोहित चक्रवर्ती बेमुलाले हामीलाई एउटा पत्र छाडेर गएका छन्। यो हाम्रो राष्ट्रको दस्तावेज हो। त्यसलाई पढौँ, पटकपटक पढौँ', कांग्रेस आईका नेताको यस अभिव्यक्तिले भाजपा सरकारको फासीवादप्रति प्रस्ट संकेत गर्छ।

वर्णभेदी समाजमा रोहित चक्रवर्ती बेमुला दलितको कोखमा जन्मनु नै अभिशाप थियो। शूद्र त चतुर्मुख ब्रह्माको पाउबाट पो निस्केको थियो। त्यसैले ऊ कुजात थियो। उसले गर्नुपर्ने त माथिल्ला जातिको सेवा सुश्रुशा पो। बेमुला हैदरावाद विश्वविद्यालयमा जीवविज्ञानका विद्यावारिधि शोधार्थी थिए। भाजपा समर्थित विद्यार्थी, मन्त्री, सांसद र विश्वविद्यालयका कुलपति र छानबिन समितिका सुजात जनका लागि यो कहाँ सुपाच्य थियो त? पाँच हजार वर्षअघि ऋग्वेदको पुरुषसूक्तमा लिखित र दुई हजार वर्षअघि राजा पुष्यमित्रको पालामा लिखित मनुस्मृतिले व्यवस्था गरेका वर्णाश्रमलाई चुनौती दिएर शूद्रहरू जागृत हुनु सानो कुरो थिएन।

पछाडि पारिएका र उत्पीडित वर्गलाई दिइने आरक्षणकै कारण रोहित हैदरावाद विश्वविद्यालयसम्म पुगे। रोहित अम्बेडकर स्टुडेन्टस एसोसियसनका सदस्य थिए। आफ्ना केही साथीसँग मिलेर उनले एउटा हमलाविरुद्ध विरोध प्रदर्शन गरे। त्यो विरोध सत्तासीन भाजपाको विद्यार्थी संगठन अखिल भारतीय विद्यार्थी परिषद्लाई सह्य भएन। उसले प्रतिवाद गर्योत। जातिवादीहरुलाई सदैव लाग्छ, जन्मैले हामी उपल्ला मानिस हौँ। तिनको यात्रा निरन्तर सामन्ती अहंकरतिर लम्किरहेको हुन्छ। तलकाले आँखा उठाएर हेरेको तिनलाई मन पर्दैन। तिनको रगतमै कोरिएको अहंकारको शैतानी ऋचाले मानव सभ्यता नै लजाउन बाध्य हुन्छ। यही मानसिकताले झुसी भएर कट्टरपन्थी परिषद्ले दलित विद्यार्थीहरु अराष्ट्रवादी गतिविधिमा सामेल छन् भनेर एक विधायकलाई गुहारे। विधायकले मानव संसाधन विकास मन्त्री स्मृति इरानीलाई सिफारिस गरे। इरानीले विश्वविद्यालयलाई चिठी लेखिन्। चार महिनामा पाँच चोटि मेमोरेन्डम पठाइयो। केन्द्रीय मन्त्री बन्डारु दत्तात्रेयको समेत दबाबमा विश्वविद्यालयले पाँचै जना दलित विद्यार्थीलाई निलम्बन गर्योो र छात्रावास छाड्न आदेश दियो। मान्छेका गतिविधि कहिलेकाहीँ ससाना आवेग र उत्तेजनाहरुले निर्देशित हुन्छन्। त्यसले ठूलो त्रासदी पनि निम्त्याउन सक्छ। रोहित चक्रवर्तीका मामलामा यही भयो। सायद असह्य अपमानबोधले गएको जनवरीे १७ मा रोहितले आत्महत्या गरे।

सुसाइड नोटिसमा रोहितले वर्णभेदी समाजप्रति सूक्ष्म व्यंग्य गर्दै भनेका छन्, 'मेरो जन्म नै एउटा दुर्घटना थियो। मैले मानवजातिलाई प्रेम गरेँ तर मलाई थाहा थिएन, तिनले धेरैअघि प्रकृतिसँग पारपाचुके गरिसकेका थिए। हाम्रो भावना दोयम दर्जाको छे। हाम्रो प्रेम झुटो छ। हाम्रा मान्यताहरू झुटा छन्। हाम्रा मौलिकताहरू वैध छन् केबल कृत्रिम कलाका लागि। यो अत्यन्त कठिन कुरा हो कि प्रेम गर्नु तर दुःखी नहुनु।' रोहितले यो संकेत आफ्नो जन्मजात अपमानित जिन्दगीप्रति थियो। आमा राधिका दलित थिइन्। बडहर जातिकी शिक्षिका अञ्जनीदेवीले उनलाई ग्रहण गरिन्। शिक्षिकाले बडहर जातिकै एक युवकसँग १४ वर्षकी राधिकाको बिहे गराइदिइन्। पाँच वर्षमा तीन सन्तान जन्मिए। लोग्नेलाई जब थाहा भयो, राधिका दलित हुन्, त्यसपछि उसको व्यवहार बदलियो। असीम हिंसाबाट बच्न सन् १९९० मा उनी लोग्नेबाट छुट्टिइन्। अञ्जनीदेवीले शरण त दिइन् तर त्यहाँ रोहितको पूरै परिवारले पैसा नपाउने नोकरका रूपमा काम गर्नुपर्योट जुन भूमिका बिहेअघि नै राधिकाले निर्वाह गर्नुपरेको थियो।

आत्महत्या गरेबापत रोहितलाई हिरो बनाउनुपर्ने कुनै कारण छैन। यो त पलायन र निराशाको उत्कर्ष थियो। तर, यसले जातिवादी राजनीतिक व्यवस्थामा केसम्म गरिँदोरहेछ भन्ने उदाहरण पेस गर्छ। आफूलाई सुजात र दलितलाई कुजात ठान्ने विद्यार्थी परिषद्को गुहार सुनेर विश्वविद्यालय प्रशासनले दलित विद्यार्थीलाई गैरशैक्षिक एवं राजनीतिक गतिविधिमा भाग लिन प्रतिबन्ध लगायो। अनि छात्रवृत्ति खोसेर छात्रावासबाट गलहत्याइयो। विश्वविद्यालय प्रशासनले यसलाई उदार सजाय दिएको ठान्दैछ। के उसले दलित विद्यार्थीलाई रामायणको उत्तरकाण्डमा रामले शम्बुकमाथि गरेको अत्याचारको भागी हुनु उचित ठानेको थियो? भारतीय कवि धूमिलले यस्तै स्थितिलाई सकंेत गर्दै भनेका छन्–

हत्याराहरूले त्यागिदिएका छन् सारा शब्द र विचार
उठाएका छन् तिनले हतियार
अब तय गर्नु छ तिमीले आगामी बाटो।
खतरनाक समयको पदचाप

हाम्रै देशमा पनि दलितलाई अझै पूर्ण मान्छे स्वीकारिन्न। पछिल्लो खबरअनुसार जाजरकोटका एक दलितले ठकुरीकी छोरी बिहे गरेपछि घरबास रहेको गाउँ प्रवेश गर्न माइती पक्षले दबाब दियो। अनि गर्खाकोट–४ का गणेश चँदारा र ज्योति शाह तथा गणेशका बाबु, आमा, बहिनी, दाजु, भाउज्यू र भतिजसमेत चार महिनाअघि गाउँ छाड्न बाध्य भए। यसले गर्दा यस जोडीले आगामी वैशाखमा हुने कक्षा १२ को परीक्षा दिन नपाउने भए। गाउँकै एक प्राथमिक विद्यालयका प्रधानाध्यापक दाजु राजेश विद्यालय फर्कन पाएनन्।

मान्छेलाई मान्छेसरह बाँच्न नदिने हरेक व्यवस्था निन्दनीय छ। भारतमा त्यही व्यवस्थाले गर्दा एक प्रतिभाशाली युवकले आत्महत्या गर्नुपर्योन। भाजपा नेतृत्वको सरकार वर्णभेदी व्यवस्थालाई नै शाश्वत बनाउन प्रतिबद्ध देखिन्छ। त्यसको छिर्का दिल्लीस्थित वैकल्पिक विचार केन्द्र जेएनयुमा समेत परेको छ। त्यहाँ वामपन्थी विद्यार्थी नेता कन्हैयाकुमार पक्राउ परेका छन्। त्यसविरुद्ध भइरहेको आन्दोलनमाथि चर्को दमन भयो। भारतीय प्रधान मन्त्री नरेन्द्र मोदी त्यही वर्णभेदी व्यवस्थालाई शाश्वत राख्न नेपाललाई हिन्दु राष्ट्र कायम राख्न चाहन्छन् जसका कारण यहाँ पाँच महिना अघोषित नाकाबन्दी भयो। हाम्रा प्रधान मन्त्री केपी ओलीसँगको शिष्टाचार भेटमा उनले नेपाली संविधानको प्रशंसा गर्नु तर त्यसकै निहुँमा गरिएको नाकाबन्दीबारे मौन रहनु कम रहस्यमय छैन। 

नागरिक दैनिक बाट