Wednesday, December 30, 2015

‘घाम झुल्कँदा बाँच्ने आस पलाउँछ’- सीता नेपाली

सिन्धुपाल्चोक, १६ पुस-विभेद बिरुद्ध अभियान  ।  ज्वरोपछि बल्ल तंग्रिँदै गरेको शरीर। पिठ्युँमा बिरामी छोरी। काँधमा औषधि र सामान भरिएको झोला। जलवीर–कात्तिके कच्ची सडकको ढाँडे कटेपछि २६ वर्षीया सीता नेपाली भेटिइन्।
ज्वरोले कमजोर बनाएको शरीरमाथि छोरी र सामानको भारीसँगै हतारिँदै हिँडिरहेकी उनको अनुहार मलिन थियो। भूकम्पमा गाँसबास गुमाएकी उनी थप समस्या र पीडामा छिन्।

‘मुखबाट रगत आउन थालेपछि ओखतीमुलो गर्न यसका बाबु (पिठ्यँुमा रहेकी छोरी देखाउँदै) हिजै मात्र काठमाडौंतिर लागेका छन्,’ पिठ्युँमा नौमहिने छोरी रोजिना बोकेर हिँड्नै हतारिएकी सीताले भनिन्, ‘घरमा बिरामीले थलिएर १० वर्षे छोरो लडिरहेको छ।’ बराम्ची–,९ ध्यादुङकी २६ वर्षीया सीताको दुई लालाबालासहित बस्दै आएको घर भूकम्पले ढालेपछि आपतमा फसेकी उनले विदेशमा रहेका श्रीमान राजकुमारलाई बोलाइन्।
भूकम्पले लडेको घर ठड्याउन र आपतमा सहारा होला भनेर विदेशबाट फर्किएका श्रीमान आफैं ठन्डीको सुरुआतमै अस्पताल शऒ्ढयामा पुगे। स्याँठ नछेक्ने टहरोमा चिसोले गाँज्दै गएपछि राजकुमारको छातीमा समस्या देखिएको छ। भरोसाका मियो नै अस्पताल पुगेपछि सीता बेचैनीमा छिन्।
उनी आफैं पनि एक सातादेखि बिरामी छिन्। तातोपानीले जसोतसो ज्वरो निको पारे पनि हातखुट्टा अझै काँपिरहेका छन्। शीत चुहिने र स्याँठ नछेक्ने जस्ताको अस्थायी टहरोमा चिसोले छोरी रोजिना सिकिस्त भएपछि उनी मंगलबार आफ्नो बिरामी शरीरको पर्वाह नगरी सखारै झन्डै तीन घन्टा पैदल हिँडेर जलवीरेस्थित प्राथमिक स्वास्थ्य केन्द्र पुगिन्।
‘बच्चीको छाती खराब भइसकेको छ। चिसोबाट जोगाउँदै खुवाउन भनेर डाक्टरले ओखती दिएका छन्,’ उनले भनिन्, ‘नभए कान्ति बाल अस्पताल लैजानुपर्छ रे! यो चिसोमा टहरोभित्र कसरी जोगाउनु?’ चिसोले भेटेसँगै रोजिना सातादेखि बिरामी छिन्। खोकीले रातभरि सुत्न सक्दिनन्। खानामा मन लाउन छोडिन्। बरु बान्ता मात्रै गर्छिन्।’ 

स्रोत : nagariknews

दलित अधिकारका लागि एक जुट भएर लागौ-मन्त्री मैनाली

काठमाडौँ, पुस १५ -विभेद बिरुद्ध अभियान  । उपप्रधानमन्त्री तथा महिला, बालबालिका तथा समाजकल्याण मन्त्री सिपी मैनालीले दलित समुदायको विषयमा संविधानमा समावेश उपलब्धिलाई जोगाउँदै थप अधिकारका लागि सङ्घर्ष गर्नुपर्नेमा जोड दिएका छन् ।
दलित महिला सङ्घद्वारा आज यहाँ आयोजित ‘दिगो शान्तिका लागि दलित महिलाको राजनीतिक सहभागिता, अवसर, सिकाइ र चुनौती’ विषयक अन्तक्र्रियामा उनले केही पनि अधिकार सुनिश्चित भएन भन्नुको सट्टा जे जति सुनिश्चित भएको छ त्यसलाई कार्यान्वयन गर्दै थप अधिकारका लागि एक जुट भएर अगाडि बढ्नुपर्ने बताए ।
“मधेसी, दलित वा अन्य उत्पीडित समुदायले भनेको जस्तो संविधानमा केही पनि अधिकार सुनिश्चित भएको छैन भन्ने होइन, संविधान सहमतिको दस्तावेज भएका कारण सबैको केही अधिकार सुनिश्चित भएको छ, त्यसलाई कार्यान्वयन गर्नु ठूलो कुरा हो, बाँकी अधिकार थप्दै जानुपर्छ” – उपप्रधानमन्त्री मैनालीले भने ।
युगौँदेखि आर्थिक, सामाजिक र राजनीतिक रूपमा पछाडि पारिएको दलित समुदायलाई राज्यको मूलधारमा ल्याउनका लागि स्थानीय तहदेखि नै सुरुवात गर्नुपर्ने उनको भनाइ थियो । उपप्रधानमन्त्री मैनालीले दलित समुदायले भोग्दै आएको जातीय विभेद तथा छुवाछूतको समस्या समाधानका लागि भएका ऐन/कानुनको प्रभावकारी कार्यान्वयनलाई देशव्यापी रूपमा चेतनामूलक अभियान नै सञ्चालन गर्नुपर्ने बताए।
नेकपा (एमाले)का नेता तथा सांसद जीतु गौतमले संविधानमा छुटेका दलित समुदायका विषयलाई संशोधनमार्फत समावेश गर्नुपर्ने माग गरे ।
मुुलुकमा परिवर्तनका हरेक सङ्घर्षमा दलित समुदायले अतुलनीय योगदान पु¥याउँदै आएपनि राजनीतिक पार्टीले अवसर प्रदान गर्नुभन्दा पनि प्रयोगमात्र गर्दै आएको मन्त्री मैनालीको गुनासो छ । मूख्य ठूला दलहरूले नै वर्तमान सरकारमा एकजना पनि दलित समुदायबाट राज्यमन्त्रीसमेत नबनाएको उनले गुनासाे गरे ।
दलित नेता गणेश विके, रणेन्द्र बराइली, उपेक्षित र उत्पीडित दलित वर्ग विकास समितिका उपाध्यक्ष मुक्तबहादुर मोतेले दलित समुदायको अधिकारबारे नयाँ संविधानमा ‘कानुन बनाई लागू गरिने’ जस्ता प्रतिबन्धात्मक शब्द राखिएको भन्दै संशोधनमार्फत त्यस्ता शब्द हटाउनुपर्ने माग गरे ।
दलित महिला सङ्घकी अध्यक्ष कला स्वर्णकारले समग्र दलितभित्र दलित महिला र महिलाभित्र पनि दलित महिला नै उत्पीडनमा पर्ने गरेको गुनासो गरे ।

जातीय भेदभावलाई पखाल्ने अभियान कहिले चलाउने ? - मेखराज परियार

लेखक परियार बहुजन शक्ति पार्टीमा महामन्त्री हुनुहुन्छ

पुस १५ -विभेद बिरुद्ध अभियान । लामो समयदेखि नेपाल राष्ट्र निर्माणको बहसले स्थान पाउन थालेको छ। खासगरी २०६२/०६३ सालको दोस्रो जनआन्दोलनको सफलतासँगै यो बहसले घनीभूत आकार लिन थाल्यो। जनताको रगत, पसिना, साहस, त्याग, बलिदान र शक्तिशाली आन्दोलनले संघीयता, लोकतन्त्र, गणतन्त्र, समावेशी र समानता, विधिको शासन, बहुदलीयताजस्ता महत्वपूर्ण उपलब्धिको संस्थागत संरक्षण एवं संवैधानिक व्यवस्था गर्नुपर्ने आवश्यकतासँगै राष्ट्रलाई समृद्धितर्फ अघि बढाउनुपर्ने बाध्यता थियो र अझै पनि छ।वास्तवमा राष्ट्रको निर्माण भनेको के हो त? के आर्थिक समृद्धिले मात्र राष्ट्र निर्माण हुन सक्छ? यसबारे व्यापक बहस हुन जरुरी छ। राष्ट्रको समृद्धि एवं निर्माणका निम्ति कुनकुन पक्ष सबल हुन आवश्यक छ भन्ने सवाल आजको मूल विषय हो।


राष्ट्र रहेमात्र राष्ट्रियता, राष्ट्रवाद, राष्ट्रवादी, विकास, समृद्धि, उन्नति, निर्माण, समानता, न्याय सबथोक रहने हो। नेपाल राष्ट्रको आफ्नै मौलिकता र विशेषता छन्। यसको निर्माण आफ्नैपनभित्र रहेर खोज्न सकिन्छ। जाति, भाषा, धर्म, संस्कृति, वर्ग, क्षेत्र, लिंग र समुदायगत विविधता र भिन्नता छ। समाजमा सकारात्मक, नकारात्मक, पुरातन, रुढीवादी, न्यायिक, गैरन्यायिक, वैज्ञानिक, मानवीय/गैरमानवीय सोच, मान्यता एवं प्रचलन व्याप्त छन्। नेपाली समाजको बनोट र मौलिकतामाथिको जायज र नाजायज संस्कारगत परम्पराहरूको परिमार्जन अपरिहार्य छ। सामाजिक कुरीति र विकृतिको अन्त्य आवश्यक छ। हाम्रो सनातन धर्म, संस्कृति र व्यवहार गैरमानवीयसमेत रहेको हुँदा सामाजिक पुनः संरचना जरुरी छ।


सामाजिक पुनःसंरचनासहितको प्रगतिशील एवं आर्थिक, शैक्षिक, सभ्य, समानता, न्याय, शान्त र उन्नत समाज निर्माणका निम्ति विशेष ध्यान दिनु जरुरी छ। शासन व्यवस्था, नयाँ संविधानको निर्माण, शासक परिवर्तन, ऐन–कानुनको निर्माणले एउटा ऐतिहासिकता हासिल गर्न सफल भएको छ। तथापि, समाजको तल्लो इकाईसम्म परिवर्तनको लहर पुर्यारउन सकिएन भने त नयाँ बोतलमा पुरानै रक्सी भन्ने उखान चरितार्थ हुन पुग्ने खतरा रहन्छ। नयाँ संविधान, ऐन–कानुन र न्यायिक व्यवस्थाबमोजिम समाजमा जातीय, लैंगिक, आर्थिक, धार्मिक, भाषिक, क्षेत्रीय र वर्गीय समाजनता एवं सद्भाव कायम गर्नु समृद्धितर्फको पहिलो शर्त हो। नेपाल राष्ट्र निर्माणमा नेपालीमात्रको एकता जरुरी छ। हिमाल, पहाड र तराई–मधेसबीचको एकता, समानता र सम्मानको राष्ट्रले व्यवस्था मिलाउन ढिलाइ गर्नु कुनै पनि हालतमा उचित हुँदैन। जातीय असमानताको जुन अवस्था छ, त्यसलाई राष्ट्रले विशेष ध्यानपूर्वक अन्त्य गर्न ठोस कदम चाल्नु जरुरी छ।


उत्पीडित वर्ग, समुदायको मुक्तिको अन्तिम लडाइँको समय आउँदै छ। यो लडाइँ शान्तिपूर्ण, वैचारिक र वैधानिक नै हुनेछ। जातीय विभेद र छुवाछुतको गैरन्यायिक अत्याचारमा परेका दलित समुदाय, भाषिक, धार्मिक, उत्पीडित वर्ग, मुस्लिम, अल्पसंख्यक तथा लोपोन्मुख जाति, जनजाति, आदिवासी, पिछडा वर्ग, किसान, सामाजिक उत्पीडनमा परिएका वर्ग/समुदायको एकतापछिमात्रै एउटा शक्ति निर्माण हुनेछ। त्यो शक्तिले राष्ट्रलाई सही नेतृत्व दिन र राष्ट्र निर्माणको पहिचान गर्नेछ। तल्लो वर्ग वास्तवमा परिवर्तन र उन्नतिका वाहक हुन्।


समाजमा रहेका सबै प्रकारका विभेद, दमन र उत्पीडन मानवताविरोधी एवं गैरन्यायिक हुन्। अन्यायका विरुद्ध राष्ट्रिय एकताको खोजी हुनुपर्छ। महिलाविरुद्धको हत्या, हिंसा, विभेद, असमानताको सामाजिक उन्मूलन गर्नु जरुरी छ। त्यतिले मात्रै पुग्दैन, महिलालाई सम्पत्ति र शिक्षाको हक दृढतापूर्वक दिलाउन आवश्यक छ। छोरा र छोरीबीचको विभेदको मूल कारण पैतृक सम्पत्तिको हकमा भएको असमानता नै हो।


ऐतिहासिकरूपमा क्रूर जातीय विभेद र छुवाछुत अपराधबाट उत्पीडित दलित समुदायलाई नियोजित ढंगबाट शिक्षा, सम्पत्ति, रोजगारी लगायतका न्यूनतम मानवीय आवश्यकताबाट वञ्चित गराइएको थियो। आज पनि उनीहरूको जीवनस्तर माथि उकासिन सकेको छैन। सतहमा देखिने २/३ दलितभित्रका जातका व्यक्तिले सामान्य प्रगति गरेको देखिए पनि कैयौँ जातिको अवस्था अझै नाजुक र दयनीय छ। उनीहरूको दूरवस्थाको विषयमा राष्ट्रिय स्तरमा आवाज उठान गर्ने कार्य दलित अधिकारकर्मी, राजनीतिक दल, सरकार, गैरसरकारी संघ–संस्था कसैले पनि गरेका छैनन्। अन्तर्राष्ट्रिय स्तरका दाता आईएनजीओहरूबाट प्राप्त हुने सहयोग पनि सीमित घेराभित्र प्रयोग हुँदै आएको छ। दलित समुदायले आफैभित्रको असमानता, विभेद र छुवाछुत व्यवहारलाई समेत अन्त्य गर्ने दृढता देखाउन सकेको छैन। दलितभित्रको बिहेबारी, मर्दापर्दाको सहयोग, आन्तरिक विभेदविरुद्धको अभियान चलाउन अझै राम्ररी सकिएको छैन। विभिन्न दलसँग सम्बन्धित दलित भ्रातृ संगठनहरूबीचको बेमेल, स्वार्थी वर्ग/समुदायप्रतिको घात/प्रतिघात त अझै उदेकलाग्दो छ। यस्ता विडम्बनापूर्ण अवस्थालाई चिरेर दलित समुदायको एकतामाथि स्वतन्त्र बुद्धिजीवी, दलितका सहयोगी र चिन्तक (गैरदलितसमेत) र स्पष्ट राजनीतिक कार्य दिशातर्फ ठोस कार्यक्रमका साथ अघि बढ्नु जरुरी छ। यो युगमा पनि विभेद सहनु अर्काे मुर्खता र अन्याय समेत हो।


नेपाली समाज हिन्दु संस्कारमा बढी आधारित एवं प्रभावित छ। हिन्दु संस्कार वैदिक हो। जातीय छुवाछुत र विभेद यसको कलंक हो। हिन्दु धर्मलाई माया गर्ने, बचाउन चाहने समुदाय ठूलो छ। स्वयं दलित वर्ग आफूलाई हिन्दु मान्छ। अब हिन्दु धर्म, संस्कार र हिन्दुत्व बचाउने हो भने धर्मका ठेकेदार, अनुयायी, प्रचारक, चिन्तकहरू र धर्मका नाममा राजनीतिसमेत गर्नेले यो बु‰नु जरुरी छ कि जातीय भेदभावलाई पखाल्ने अभियान नचलाउने हो भने यसको संसारबाटै हुने पतन कसैले रोक्न सक्ने छैन। शास्त्र, नियमहरू समयानुकूल परिवर्तन र परिमार्जन हुँदै जानुपर्छ। किनकि, ती सबै मानवहितका निम्ति पछि रचिएका र निर्माण गरिएका हुन्।


देशले संविधान प्राप्त गरिसक्यो। संविधानप्रदत्त हक अधिकारको सदुपयोगमार्फत् अब राष्ट्रलाई विकास, उन्नति, शान्ति, स्थायित्व र समृद्धितर्फ लैजानु राजनीतिक नेतृत्वको जिम्मेवारी हो। शासक जो भए पनि राष्ट्रिय भावना जनताप्रतिको उच्च नैतिक जिम्मेवारी एवं दायित्व, जात, धर्म र वर्ग, क्षेत्रभन्दा माथि उठ्ने प्रेरणा जरुरी छ। संविधान वाञ्छित परिवर्तनीय, समयानुकूल र जनताको भावना समेट्दै जाने गतिशील दस्तावेज हो। अहिले केही समुदाय, क्षेत्र र सरोकारवाला समूहबाट संविधानका केही प्रावधानप्रतिको असन्तुष्टि वा विमतिलाई संवैधानिकरूपमै निराकरण गर्न सकिन्छ। संविधानको आवश्यक संशोधन प्रक्रियाबाट असन्तुष्ट समुदायको मागलाई पुनःविचार गर्न सकिन्छ। तर, संविधान राम्रो र हाम्रो बन्न सफल भएको छ। आर्थिक उन्नतिका साथै शैक्षिक, सामाजिक, राजनीतिक, समृद्धि र जनताबीचको समान तथा सद्भाव राष्ट्र निर्माणका प्रमुख शर्त हुन्। अशिक्षा, अभाव, असमानता, कुरीति, बेरोजगारी, अशान्ति, अन्याय, विभेद, छुवाछुत र अन्धविश्वास नै उन्नतिका बाधक हुन्। तिनको सबै सचेत वर्ग मिलेर अन्त्य गर्न जरुरी छ। जो उत्पीडनमा छ, त्यो चाहे जुनसुकै जाति, धर्म, वर्ग र क्षेत्रको किन नहोस्, उसलाई न्याय दिलाउन सबै लाग्नुपर्छ। राष्ट्र समृद्ध बनाउने जनताकै काम, कर्तव्य र अधिकार हो। समृद्ध र आत्मनिर्भर राष्ट्रमात्रै स्वतन्त्र र सार्वभौमसत्ता सम्पन्न हुन सक्छ। के नेपालीलाई स्वतन्त्र, स्वावलम्बी, सार्वभौम, शक्तिशाली र सभ्य हुने रहर छैन त? छ भने हामीबीचको विभेद, दमन, उत्पीडन, अन्यायको विरुद्ध एकजुट हुन किन नसक्ने? नेपाल र नेपाली माथि उठ्ने यस्ता गम्भीर सवालमै हाम्रो अस्तित्व, राष्ट्र निर्माण, समृद्धि र स्वतन्त्रताको दीर्घकालीन समाधान छ। सबैको ध्यानाकर्षण हुनु अत्यावश्यक भइसक्यो।

महामन्त्री, बहुजन शक्ति पार्टी 

Tuesday, December 29, 2015

संदीप परियारले बनाए फायर सेंसर अलर्ट यंत्र

पौष १४- विभेद विरुद्ध अभियान । दलित समुदायका त्यस माथी गरिव पारिवारिक पृष्ठभूमि र सैद्धान्तिक अध्ययन विना नै लम्जुङ् जिल्ला राइनास -६, तिनपिप्लेका संदीप परियारले  फायर सेंसर अलर्ट यंत्र बनाएर सवैलाई चकित पारेका छन् । स्थानीय माध्यमिक बिद्यालयमा शिक्षकको पेशा गरि रहेका परियारले अध्यापन गराएर बचेको समयमा अनुसन्धान र यन्त्र बनाउने गरेका थिए ।  
सम्पुर्ण सामग्री स्वबिवेकले प्रयोग गरेका परियारले आफुले खेर गएका र घरेलु सामाग्री प्रयोग गरि बनाएको यंत्रका सवै पाटपुर्जा भने उनले आफैले किनेर जुटाएका बताए । परियारले बनाएको यंत्र आगोको तापक्रम बाट चलने  र यस ले आगो लागि हुन लागेको छ है भन्ने पहिले नै जानकारी गराउँदछ। 
पारिवारिक प्रेरणाले उत्साही भएको बताउने परियारले आफूजस्ता नयाँ काम गर्न चाहने युवालाई सरकारले सहयोग गरे सजिलो हुने बताउँछन् ।

अझै अछुत छन् कला निर्माण गर्ने हातहरु

काठमाडौ, पौष १४, विभेद बिरुद्ध अभियान  – मैतीदेवी स्थित सेतो पुल नजिक धोवी खोलाको छेउमा एउटा तामा पीतलको भाँडाको कारखाना छ । कारखानाका मालिक हुन् । सिन्धुली झाङ्गाझोली घर भएका विनोद दाहाल । तर कारखानाका कामदारहरु सवै दलितहरु छन् । उनको कारखानामा विश्वकर्मा जातिका १५ जना कारिगढहरुले काम गर्दै आएका छन् । विनोद दाहालले यो कारखाना सुरु गरेको झण्डै बीस वर्ष पुगिसकेको छ । उनको कारखानामा उत्पादन तथा निर्माण निर्माण गरिएका तामा तथा पित्तलका सामाग्रीहरु लोकल वजार असनमा पु¥याईन्छ । त्यसपछि अन्यत्र पठाईने गरिएको छ । निर्माण सामाग्रीहरु विषेशगरी पुजाका अईटमहरु कलश, ताउली, थाली, पाला, त्रिसुल, गाग्री, खरकुँडा, करुवा लगायतका सामाग्रीहरु छन् । उद्योग चलाउन वढि मात्रामा कोईला आवस्यक पर्छ । त्यसैगरी ग्याँसको प्रयोग हुन्छ । तर अहिले मुलुकमा परेको राजनीतिक तथा आर्थिक नाकावन्दीका कारण ग्याँस सहज पाउन सकिएको छैन, उनले भने, यहाँ काम गर्ने कारीगढहरुले कामको प्रकृति हेरेर दिनको पाँच सय, छ सय देखि हजार रुपैयाँ सम्म कमाउने गरेका छन् । यता त्यही कारखानमा काम गर्दै आएका मुरारी विकले भने जाडो या गर्मी जुनसुकै समयमा हात खुट्टा खिँयार काम गर्दा समेत साँझ विहानको छाक टार्न मुस्किल भएको छ । उनले यसरी हात खुट्टा खियाउदा पनि वर्षको एकपटक दशैं मान्दा ऋण काढ्न पर्छ ।
 उनका वावुवाजेले पनि यही तामाका भाँडा वनाउने काम गर्दै आएका थिए । हुन त पेशाका हिसावले तामाका भाँडा वनाउने जाति भनेर विश्वकर्माभित्रका टमटाहरुलाई वुझिन्छ । परम्परादेखी वाउ वाजेले गर्दै आएका यी विश्वकर्माका जातिको पुख्र्यौली पेशा कही कतै संकटमा परिसकेको छ । वाउले गरेको विँडो थाम्ने छोराहरुको रुची फेरिनु पनि एउटा कारण हो । अर्काे पेशामा लगानी गर्न नसक्नु । आफ्नो पेशामा आधुनीकरण गर्न नसक्न त छदैछ त्यसमाथी जातिय हिनतावोधले पनि अहिलेका युवा पिंढीहरु आफ्नो पेशालाई निरन्तरता दिन सकिरहेका छैनन् । आर्थिक रुपमा केही वलियो हुनेले यही पेशालाई व्यवस्थित गर्दै गईरहेको उदाहरणहरु पनि भेटिन्छन् । यो त अपवाद मात्रै हुन सक्छ कि आफ्नै जातिको परम्परागत पुख्र्यौली पेशा भनेर टमटाहरुले आर्थिक लगानी गरी व्यवसायलाई विस्तार गरेको । 
केहीले आफ्नो पेशालाई संरक्षण गर्न थालेका पनि होलान् । तर केही गैर दलितहरु यो पेशामा आफ्नो भविस्य देखेर व्यवसायलाई वलियो आर्थिक लगानी गरेर दलित तथा गैर दलित समुदायका कामदारहरुलाई काम लगाएर आफु मालिक हुन पछि परेका छैनन् । श्रेष्ठ टेलरिंग पनि यसको एउटा उदाहरण हुन सक्छ । त्यसैगरी वाँसवारी छाला उद्योग पनि एक हो । अहिले वाँसवारी छाला उद्योग वन्द भईसकेको अवस्था छ । सुन पेशामा आफ्नो हक जमाउनेहरु पनि थुप्रै गैरदलितहरु छन् । 
तर जे सुकै होस जुनसुकै जाति, धर्म, संस्कार र मान्यता वोकेका मानिसले जुनसुकै पेशा गर्न छुट छ । । पेशाकै आधारमा कसैले कसैलाई भेदभाव वा छुवाछुत गर्न मिल्दैन । र यो कानुनसंगत वर्जित भएको कुरा हो । नयाँ संविधान २०७२मा पनि उल्लेख छ । हुन त दलितका पेशा जोसुकैले गर्दै आएपनि दलितले अग्राधिकार पाउनुपर्ने माग दलित आन्दोलनले विगतदेखी उठाउदै हो छ । र पेशालाई सम्मान गर्नुपर्ने कुरा पनि एकातिर छ । दलितहरु पेशाले ईन्जिनियरहरु हुन् । दलितका हरेक जातिभित्र एउटा न एउटा परम्परागत कला र सीपको खानी रहेको छ । कसैसँग जुत्ता वनाउने सीप छ, कसैसँग कपडा वनाउने । कोहीसँग हात हतिरयार भाँडा कुडा वनाउने कला । तर तिनै ईन्जिनियहरु अझै पनि अछुत वन्छन् जवकी उनीहरुले तयार गरेका सवै कुरा चोखो हुन्छ ।

दलित अनलाइन बाट

काठमाडौं बस्ने माइली आमाको जिन्दगी - शीतल दाहाल

पौष १४, विभेद बिरुद्ध अभियान ।  उमेर ९८ हाराहारी। ९० सालको भुइँचालोमा उनी १७ वर्षकी थिइन्। काठमाडौंको रामकोटमा बस्दै आएकी माइली परियार सम्भवत: यस क्षेत्रकै ज्येष्ठ नागरिक र 'आमा' हुन्। चारपल्टको प्रसव वेदनाजस्तै पीडा उनले महसुस गर्ने गरेकी छन् अक्सर सार्वजनिक धाराहरूबाट पानी खेर जाँदा। 'दलित नभएको भए निर्धक्क भएर मैले त्यो धारा बन्द गर्न सक्थें, भरिएका गाग्रीको साटो रित्ता गाग्री थापिदिन सक्थें', साक्षात्कारमा उनले भनिन्। 
अर्को पीडाको अनुभूति उनले दलित या 'अछूत' का रूपमा कम र आमाका रूपमा बढी गरेकी छन्। 'पहिलो बच्चा जन्मिनुपूर्व व्यथाले च्याप्दा मेरो सहारा मझेरीको थाममात्र बन्न पुग्यो। घरका लोग्नेमान्छेहरू काममा बाहिर, म एक्लै,' उनले भनिन्।
'बच्चा जन्मियो। तर नाल काट्न कोही आएन। म दलित नभएको भए मेरो भर्खर जन्मिएको बच्चालाई सालनालबाट सकी-नसकी मैले अलग गर्नुपर्ने थिएन आफैं।' यसपल्टको पीडा, आमाको पीडा थियो, आफूजस्तै जन्मैदेखि आफ्ना बच्चा पनि तिरस्कृत भएकोमा।
जातभातबाट विभाजित समाजमा अशिक्षित माइलीले अन्य अवसरमा भने त्यसलाई सामान्य व्यवहारकै रूपमा लिइन्। पीडाको अनुभूति गरिनन्। राणाशासन अन्त्य, प्रजातन्त्र स्थापना र यता आएर गणतन्त्र, अन्य छुवाछूत उन्मूलन कानुनले न उनको हौसला बढायो, न फरक व्यवहार नै पाइन् उनले समाजबाट।
समानतालाई आफ्नो हकका रूपमा लिने चेतना पनि रहेन उनीमा। अनगिन्ती विभेदको साक्षी र पात्र बनिन् तर विद्रोह गरिनन्। ईश्वरसँग यता आएर उनको गुनासो 'दलित' बनाएकोमा हैन, लामो र बेसहारा जिन्दगी दिएकोमा छ।
'किन दियौ यो लामो जीवन त्यसलाई धान्ने स्रोत तथा सहाराबिना?' सरकारले दिने गरेको मासिक पाँच सय रुपैयाँ भत्ता थाप्न दिन कुरेर बस्छिन् उनी।
अहिले पनि सामान्य हिँडडुल गर्न सक्षम माइली हरेक बिहान गाउँको पसलनजिकै चिया खान्छिन्। गिलास पखालेर आफ्नो थोत्रो थैलीको मुख खोलेर पैसा तिर्छिन्। 'लोकतन्त्र'ले दिएको समानता र कानुनले न उनलाई चेतना दियो, न निर्भीकता तथा अवज्ञाको शक्ति।
मुलुकमा अब राजा छैनन् भन्ने थाहा छैन उनलाई। उनले भोट दिएर जितेका राजाहरूबाट के अपेक्षा गर्ने, त्यो पनि थाहा छैन माइलीलाई। अन्य परिवर्तनबारे पनि खासै मेलो छैन।
मातातीर्थ औंसी। आमाको मुख हेर्ने दिन। उनलाई थाहा छैन उनका दुई भाइ छोरा उनको मुख हेर्न आउँछन् कि आउँदैनन्। ६-६ महिना पाल्ने सल्लाह उनीहरूबीच भए पनि त्यो पालना हुन सकेको छैन। नजिकैको सानो झुप्रोमा एक्लै काट्दैछिन् बाँकी दिन।
 'कहिलेकाहीं नातिनातिनाले केही खानेकुरा ल्याएर दिन्छन्। तर सधैं आस गर्ने अवस्था छैन', उनी भन्छिन्।
माइली परियार अब मुलुकमा ज्येष्ठ नागरिक, खासगरी प्रतिनिधि 'आमा' बन्न पुगेकी छन् उमेर र अनुभवका आधारमा। जिन्दगी अरूलाई दिएर र अरूको सेवासुश्रुषा गरेर बिते पनि उनलाई हेर्ने कोही छैन।
अरूको दयामा बाँचेकी छन् एउटी आमा। मातातीर्थ औंसीमा उनी दीर्घायु होऊन् भन्ने कामना गर्ने या वरदान माग्ने साहस छैन मेरो। 
खालि माइली परियारलाई, उनको संघर्षलाई र अपमान गर्नेहरूलाई सहजभावले बिर्सने उनको महानतालाई म 'नमन' गर्न चाहन्छु, एउटी नारीका रूपमा, आमाका रूपमा।

दलित बालबालिकाहरुको लागि आउने बजेट आउँछ कहाँ जान्छ ?

सुर्खेत, पौष १४, विभेद बिरुद्ध अभियान ।  सुर्खेतको नेटा गाउँ विकास समितिका जनजाती र दलित नागरिकहरुले आफुहरुको लागि गाविसमा प्रत्येक वर्ष आउने बजेट आफुहरुले नपाएको गुनासो गरेको छन् ।
नेटा गाविसमा साझेदारी विकास परियोजना संचालन गरिरहेको समाज जागरण केन्द्र (स्याक) नेपालको आयोजनामा भएको कार्यक्रममा उनीहरुले बजेट आएपनि पहुँच हुनेहरुले मात्रै पाएको गुनासो गरेका हुन् । लक्षित वर्गको लागि गाविसमा आउने बजेटको विषयमा छलफल गर्नका लागि आयोजना गरिएको कार्यक्रममा सहभागीहरुले दलित बालबालिकाहरुको लागि आउने बजेट पाएको तर अन्य बालक्लबको लागि भनेर आएको रकम आफुहरुले नपाएको पनि गुनासो गरेका थिए । 
कार्यक्रममा सहभागी ज्येष्ट नागरिक तथा अपाङ्गता भएकाहरुले भने आफुहरुले पाउने सामाजिक सुरक्षण भत्ता पाईरहेको बताएका थिए ।
गत वर्षसम्म आफुहरुले गाविसमा आउने बजेटको बारेमा थाहा नपाउने नागरिकहरुले अब भने जस्को लागि बजेट आएको छ त्यही क्षेत्रमा खर्च गर्नुपर्नेमा आवाज उठाउने बताएका छन् ।
ज्येष्ट नागरिक मानबहादुर दर्लामीको अध्यक्षतामा सम्पन्न भएको कार्यक्रममा समाज जागरण केन्द्र (स्याक) नेपालका मनीषा शर्मा, बालबालिका, सचेतना केन्द्रका संयोजक, वडा नागरिक मञ्चका संयोजक, स्थानीय नागरिकलगायत राजनितिक दलहरुको सहभागिता थियो । 

श्रमसीप चल्ने : पानी नचल्ने - गोविन्द नेपाली

पौष १४, विभेद बिरुद्ध अभियान ।  आजको समयअनुसारको नयाँ प्रविधि र समयसापेक्ष ज्ञान सिकाएको भए आज यो अवस्था आउने थिएन । ती बालिकालाई ज्ञानविज्ञानका कुरा सिकाएको भए एक दिन उनी पनि यो देशको मलाला वा आङसाङ सुची हुने थिइन् होला । तर कस्तो विडम्बना । हामी कति दयनीय छौं ?
नेपाली समाज यति डरलाग्दो गरी विकसित भइरहेको छ कि आजभोलि भनेर पनि साध्य छैन । सानोदेखि ठूलासम्म तलदेखि माथिसम्म र उच्चदखि निम्नसम्म हेप्ने चेप्ने र एकले अर्कोलाई कागती निमोठेजस्तै गरी निमोठ्ने चलन व्याप्त हुँदै गएको छ । यी हरफहरू लेखिरहँदा मलाई लागिरहेको छ, हामी कुन संसारमा छौं ? हामी यो के गरिरहेका छौं ? एक चोटी सोच्ने बेला आएको छ । यो कुनै कथा नभई लेखकले भोगेको एक यथार्थ घटना हो ।
यो पङ्क्तिकारले एउटा गैर सरकारी स्ांस्थामा रही सुदूर पश्चिमका जिल्लामा कार्य गर्दै आइरहेको लामो समय बितिसकेको छ । मलगायत सहकर्मी साथीहरू सुकुम्वासीहरूलाई घर बनाउने काममा सक्रिय रहेका छौंं । एकपटक त्यस्तै काममा थियौं, नजिकै एकजना जोशी थरका मानिसको पनि घर थियो । त्यही घरमा केही समयदेखि हाम्रो टोली बस्दै आइरहेको थियो । त्यसै घरकी नाबालिकाले देखाएको व्यवहार यहाँ प्रस्तुत गर्दैछु ।
त्यस दिन दिनको १२ बजेको थियो होला । म साइटबाट आउँदा मलाई तिर्खा लागेको थियो । करिब १२, १३ वर्षकी एक बालिका मात्र थिइन् घरमा । उनका आमाबुबा सबै काममा गएका थिए । मैले भन्ने नानु पिउने पानी देउन । त्यसपछि उनी भित्र गइन् र पानी ल्याएर मेरो हातमा नपारी भुइँमा राखी दिइन् । अनि मलाई शंका लाग्यो । मैले त्यो पानी खाने जति खाएँ र बाँकी पानी फाली दिएँ । फेरि पानी देउन भनेँ । ती बालिकाले पहिलाको भाँडो नलिई भित्र गइन् र फेरि अर्को भाँडोमा पानी ल्याइन् । र मैले अघि नै खाएको अमखरामा पानी राखीदिइन् । त्यो पानी मैले हात धोएर खेर फालँे । मैले फेरि पनि उनीलाई भने पानी फेरि चाहियो । अनि फेरि उनले त्यो भाँडो बाहिर राखेर अर्को भाडोमा पानी लिएर आइन् र मैले प्रयोग गरेको अम्खोरामा हालिन् । फेरि पनि त्यो पानी पनि हात धोएर नै सिध्याएँ । फेरि नानी पानी सिध्धियो ल्याउन भने । यसरी मैले पानी माग्दै गए । पछि उनले गाग्री नै बोकेर ल्याइन् सकिनसकी । मैले पानी मागेको देखेर उनी मबाट तर्किएर पर गइन् । अचम्मको कुरा त के भने, चार पाँचपटक पानी दिँदा पनि उनले मलाई छोइनन् । अनि मनमा अनेकांै कुरा खेलाउँदै आफ्नो कोठाभित्र पसेँ । म भित्र पसेको देखेपछि उनले एउटा कचौरा लिएर गाई भएको ठाउँमा गइन् र गाईको गौंत लिएर आइन् । भाँडोलाई धाराबाट पानी ल्याएर सफा गरिन र गांैत हातमा लिई सबैतिर छर्किन् । त्यसपछि भाँडाहरूलाई घाममा सुकाइन् । त्यो दृश्य मैले भित्रबाटै नियालिरहेको थिएँ । तर ती बालिका भएको कारण केही भन्ने अवस्थामा म थिइन ।
म अच्चम मान्दै बाहिर निस्किएँ । मैले पनि उनको गांैतले चोख्याएको भाँडोलाई पुनः छोइदिएँ । त्यसपछि उनी निक्कै आक्रोशमा आइन् र भनिन् तपाईंले यो भाँडो किन छुनु भएको ? मेले त गौंत्याइसकेको थिएँ । अनि मैले सोधेँ किन यसो गरेकी नानी ? उनको जवाफ थियो ‘मेरो बुबा धामी र पुजारी दुवै हुनुहुन्छ । तपाईं दलित हो, त्यसैले यो कुरा मेरो बुबाले थाहा पाउनुभयो भने मलाई साँझ घरमा बस्न दिनुहुन्न । म कहाँ गएर बस्ने ? अनि मैले फेरि सोधेँ ‘मैले छोएर के भयो त ?’ उनले जवाफ दिइन् ‘देवता रिसाएर हाम्रो घरमा अनिकाल पार्छन् रे । अनि हामीले के खाएर बस्ने त ।’ मैले सोधँे ‘कसरी देवता रिसाएको थाहा पाउँछ्यौ तिमीले ?’
उनले जवाफ फर्काइन् ‘मेरा बुबाले थाहा पाइहाल्नु हुन्छ नि । म नजन्मँदै धामी गर्ने मान्छेले यो कुरा थाहा पाउँदैनन् । हाम्रा घरमा त दलित कोही पनि आउँदैनन् । तपाईं मात्र आउनुभएको छ । मैले सोधेँ ‘म दलित हो भनेर कसरी थाहा पायौ त ? उनले भनिन्, ‘मेरो बुबाले भनेको अस्ति नै, उहाँ सर त दलित हो ।’
यति भलाकुसारी हुँदाहुँदै उनकी आमा घरमा आइपुगिन् । ‘जिया यी मान्ठाले (आमा यस मान्छेले) त मैले धोएको सबै भाँडा छोइदिए । उनको जियाले पनि ‘किन छुन दिएको’ भनेर एक थप्पड हिकाईन् । त्यसरी बालिकालाई हिर्काएको देखेर मैले भनेँे ‘भाउजु किन पिट्नु भएको ? के भयो ? उनले भनिन्, ‘हामी त देवीदेवतामा विश्वास गर्ने मान्छे, दलितहरू घरमा ल्याउँदैनांै । तपाईं मात्र बस्न आउनुभयो । अब साँझमा के पो हुने हो ?’ भनेर उनले कड्केर जवाफ दिइन् ।
उनको कुरा सुनेर म निराश भएँ । उनीलाई नेपालको कानुन सुनाउने इच्छा थियो मलाई । केही जवाफ फर्काऊँ त दुवै नाबालिक र अशिक्षित महिला । बुझाउने मन थियो, तर अन्धविश्वासले जरा गाडेको समाजका व्यक्ति थिए ती । प्रतिवाद गरौं त उल्टै आरोप लाग्ने हो कि भन्ने डर पनि । धैर्य नगरौं आफूहरूले थालेको परियोजना नै डुब्ने खतरा । ज्ञानको कुरा गरौं त सोच्ने मान्छेको नै कमी भएको ठाउँ । साह्रै दैवसंकटमा परे म । खुबै टोलाएँ । तापनि मनले मानेन । बाहिर निस्किएर सहकर्मी साथीहरूसँग यो विषयमा कुरा गरेँ । त्यही बेला एक मित्र आइपुगे र भने के भयो सर ? मैले उनलाई सबै जानकारी गराएँ । उनी पनि धुरुधुरु रोए । आफैंलाई थाम्न सकिन र आपैmं पनि रोएँ एकै छिन । दिन मधुरो हुँदै गयोे । साझँपख उनका श्रीमान् घरमा आइपुगे । उनकी श्रीमतीले सबै कुरा बताइछन् । पछि उनी मेरो कोठामा आई पुगे र सोधे ‘सर दिनमा के भयो ?’ मैले जवाफ दिएँ ‘तपार्इंले यो कुरा कसरी थाहा पाउनुभयो दाजु ?’ उनले भने श्रीमतीले भनिन् ।’ मसँगैका सहकर्मीले भने ‘सरजस्तो मान्छेलाई त यस्तो भयो, यहाँ बस्तै आएका दलितहरूलाई अझै कस्तो होला ? उनले भने ‘यो रीतिरिवाज हो, यसमा कसैले पनि केही गर्न सक्दैनन् ।
काम गर्नै थियो । काम गर्दै गइयो र सिध्याइयो पनि । तर मनमा गढेको खुल्दुली भने मरेन । एकदिन मैले स्थानीय गाउँ विकास समितिका सचिवलाई बोलाएर परियोजनाको कामको सर्वेक्षण गर्न अनुरोध गरेँ । त्यही निहँु पारेर मैले उक्त परिवारबाट भएका घटनाका बेली विस्तार लगाएँ । सचिव लज्जित भए । उनले पनि केही भन्न सकेनन् । भने, ‘सर यताको समाज नै यस्तै छ । दुःख नमान्नु होला ।’
मलाई आत्मग्लानी भयो । हामी एक्काईसौं शताब्दीमा छौं । तर पनि अहिलेको नवीन शिक्षा बालबालिकाहरूलाई दिन सकेका छैनौं । आजको समयअनुसारको नयाँ प्रविधि र समय
सापेक्ष ज्ञान सिकाएको भए आज यो अवस्था आउने थिएन । ती बालिकालाई ज्ञानविज्ञानका कुरा सिकाएको भए एक दिन उनी पनि यो देशको मलाला वा आङसाङ सुची हुने थिइन् होला । तर कस्तो विडम्बना । हामी कति दयनीय छौं ?
यी त मात्र एउटा पात्र हुन् यस्ता । यस्ता लाखौं बालबालिकालाई हामीले धर्मको नाममा परिबन्धनमा बाँधेका छौं । जसका कारण जातीय छुवाछूतको बिरुवा झनै गहिरो गरी रोपिँदै गएको छ । यिनीहरूको खासै दोष देखिँदैन । देखिन्छ त केवल बालबालिकाका आमा, बुबा र अग्रजहरूको दोष नै देखिन्छ । आज ग्लोबल भिलेजको अवधारणा आइसकेको बेला, मानिसले चन्द्रमामा पाइला टेकिसकेको बेलामा पनि हामी पुरातन परम्परालाई अँगालेर बसेका छौं । यो विडम्बना होइन त अरू के हो ? यो अवस्थालाई मनन् गर्दै बालबालिकाहरूलाई, समाजलाई, समयसापेक्ष अगाडि बढाउनु नै सान्दर्भिक होला भन्ने मलाई लाग्छ । विगतमा हाम्रा पुर्खाका दिन यसै गर्दै बिते । आज पनि त्यसैगरी बित्दै गए बालबालिकाको भविष्य के होला ? अचम्म त त्यो पनि छ कि दलितहरूको श्रम चल्ने पानी नचल्ने ? आखिर किन ?

विदेशमा नेपाली दलितहरूका पीडा - गोविन्द विश्वकर्मा

पौष १४, विभेद बिरुद्ध अभियान । सामन्ती मल्ल कालका राजा जयस्थिति मल्लका पालादेखि सुरू भएको छुवाछूत प्रथा आजको सभ्य युगमा पनि यथावत छ । यही जातीय छुवाछूतका कारणले गर्दा दलित भनेर सीमाङ्कन गरिएका जातिहरू योग्य भएर पनि अयोग्य हुन्छन् । जातीयताका कारणले गर्दा आफ्नै देशभित्र रोजगारको अवसरबाट बन्चित हुनु परेको तितो यथार्थ सबैलाई थाहा नै छ । जातीयताका कारणले गर्दा सरकारी काम पाउने कुरा झनै टाढाको कुरा भयो ।
जातीयताकै कारणले गर्दा मान्छेले मान्छेलाई गर्ने पशुवत व्यवहारका कारणले दलितहरू विदेश पलायन हुने क्रम बढेर गएको छ । स्वदेशमाभन्दा स्वतन्त्र भएर हिड्डुल, खानपान, उठबस सबैमा समान हुने हुँदा दलितहरू विदेशमा जान रूचाउँछन् ।
विडम्बनाको कुरा के छ भने एउटै देशमा नागरिक भएर एउटै धर्म मान्ने मान्छेका बीचमा यस्तो असमानता किन गरिन्छ ? यो कस्तो धर्म हो ? अरू धर्ममा हामी सनातन धर्ममा जस्तो भेद भाव छुवाछूत पाइदैन । धर्म गरिब छन् । तर छुवाछुत छैन । मान्छे मान्छेमा भएको पशुवत व्यवहारले गर्दा आज दलितहरूको आयातित व्यापारिक धर्मतिर प्रवेश गर्ने क्रम पनि बढेर गएको छ । रहरले होइन, जातीय पिडाका कारणले नै धर्म परिवर्तन गर्न विवश भएका हुन उनीहरू । विदेशतिर जातीय पीडा खेप्नु पर्दैन भन्ने जुन विचार बनेको छ, दलितहरूमा त्यसका विपरीत त्यही देशबाट आएको कथित उपल्ला जातिका मान्छेहरूबाट विदेशमा पनि अपमानित हुनु परेका थुप्रै घट्नाहरू हाम्रा अगाडि छन् । उदाहरणका लागि एउटा घट्ना समावेश गर्न सकिन्छ ।
अस्ट्रेलियामा पढ्न गएका एक दलित विद्यार्थीमाथि घटेको घट्ना यथार्थ हो । उनी भाडामा कोठा खोज्न जाँदा दलित भएका कारणले गर्दा त्यहाँ बस्दै आएका एक कथित उपल्लो जाति हुँ भन्ने नेपालीबाट कोठा दिइएन । उनी दलित भएका कारणले गर्दा कोठा पाउनबाट बञ्चित भए भने त्यो कथित उपल्लो जातिको मान्छेले आफ्नो धर्म र जातलाई बचाएको घमण्ड सफल भयो । यस्ता हजारौँ घट्नाहरू छन् । तर अप्रत्यक्ष रूपमा छन् ।
मानव भएर मानवलाई मानवीय व्यवहार गर्न नजान्नेले कसरी सारङ्गी धुन जस्तो जस्तो आँशुका नुनिला ढिकका पिएर जीवनयापन गर्ने ? ज्युँदो छउञ्जेल पिठो नपाएकालाई मरेपछि खिर खुवाएर स्वर्ग पठाउने सपना देखाउने सिपालु सनातन धर्मका ठेकेदारहरू भगवानका दूत बनेर समाजमा मान्छेलाई ठगेर स्वर्ग जाने बाटो देखाउन हिडेका यी दुष्टहरूले के स्वर्ग जाने बाटो देखाउलान् त ? यो एउटा मात्र परम्पराले पनि बताउँछ कि दलितहरू स्वदेशमा मात्र होइन, विदेशमा आएर पनि जातीय पीडाका शिकार भएका छन् । जुन देशमा जातभात, छुवाछूत भन्ने कुन चराको नाम हो ? थाहा नै छैन, ती देशहरूमा आएर पनि यी दुष्टहरूको बुद्धिमा घाम किन लाग्दैन ? किन सिक्न सक्दैनन् दुनियाँलाई हेरेर यिनीहरूले ? यिनीहरूमा चेतना छैन ? विवेक छैन ? स्वदेशमा मात्र नभएर विदेशमा सात समुद्रपारीका देशहरूमा पनि विवेक र विचारहीन व्यवहार गर्छन यिनीहरू । के यो समास्यको समाधान छैन ?
समस्याको समाधान छ । तर हामीले अरूले गरिदेला भन्ने आशामा बस्यौँ भने, संविधानमा लेखिएर समस्याको समाधान खोज्यौँ भने त्यो सम्भव छैन । संविधानमा लेखेर समस्याको समाधान हुने भए २०२० सालको संविधानमा छुवाछूत दण्डनीय हुनेछ भनेर लेखिएको थियो । छुवाछूत गर्नेलाई जरिवाना र जेल दुवै सजाय हुन सक्ने उल्लेखित थियो । खै त छुवाछूतको अन्त भएको ? संविधानमा लेख्नु मात्र ठूलो कुरा होइन । व्यवहार ठूलो कुरा हो । व्यवहारमा कुनै कमी आएको छैन । तसर्थ संविधानमा लेखेकै भरमा समस्याको समाधान खोज्नु मुर्खता हुनेछ । न त सनातन धर्मले सिर्जना गरेको संस्कार र संस्कृतिको खोल ओढेर बसेर समस्याको समाधान हुन्छ, न त धर्म परिवर्तन गरेर नै समस्याको समाधान हुन सक्छ । अन्ततः सनातन धर्मले सिर्जना गरेका संस्कार, संस्कृतिविरुद्ध सम्पूर्ण सचेत दलितहरू मोर्चा बनाएर सांस्कृतिक आन्दोलनको आँधीबेहरी सिर्जना गरी यस्ता कुकर्म गर्नेहरूलाई कार्वाही नगर्दासम्म यो जातीय पीडाबाट मुक्ति पाउने वाला छैनन् । तसर्थ सम्पूर्ण दलितहरू एक हौँ । छुवाछूत प्रथाको अन्त्यका लागि सङ्घर्ष गरौँ । समतामुलक समाजको निर्माणको दिशामा अगाडि बढौँ ।

सल्यानका दलित बालीघरे प्रथामै काम गर्न बाध्य

सल्यान, , पौष १४, विभेद बिरुद्ध अभियान । मूलखोला– ५ च्युराका खिमलाल दमाईंले गाउँघरमा कपडा सिलाउन लागेको ५० वर्ष भयो । उहाँले अझै पनि नगदमा कारोबारो गर्नुभएको छैन । दलित समुदायका अगुवा भनेर चिनिने खिमलालको सातजनाको परिवार बालीघरे प्रथाबाटै पालन पोषण हुँदै आएको छ । गाउँघरमा मेसिन लिएर कपडा सिलाउन जाने खिमलालले परिवार हेरेर अन्न उठाउने, त्यही अन्न लिएर घरमा खाने र बढी भएको अन्न बिक्री गरेर अन्य आवश्यक सरसामान खरिद गर्नुहुन्छ । पुर्खाले गरेको पेसालाई अङ्गाल्दा उहाँमा कुनै पश्चाताप छैन बरु अहिलेका सिलाइ सेन्टरलाई चुनौती दिँदै गाउँका धेरै मानिसका कपडा सिलाउँदा उहाँमा गर्व लाग्छ । “परिवार हेरेर दुई पाथीदेखि १५ पाथीसम्म वार्षिक अन्न उठाउँछु अहिलेसम्म परिवारको पालन पोषण चलेकै छ” – खिमलालले भने । उनले वर्षभरि १५० घरधुरीका कपडा सिलाउँछन् । मूलखोला– ५ कै भद्रबहादुर कामीले आरनको काम गर्न लागेको ४० वर्ष भयो । 
खिमलालको जस्तै उहाँले पनि गाउँमा भएका सबै कृषकलाई फलामे औजार बनाउँछन् । पाँचजनाको परिवारलाई भद्रबहादुरले यसैगरी पालेका छन् । विवाह, पूजाआजा भएको घरमा थप नगद रुपैयाँ र अन्न पाउँछन्, भद्रबहादुरले । “छोरीको विवाह हुँदा पाँच हजार रुपैयाँसम्म इष्टले बुझाउँछन् छोराको भए एक हजार रुपैयाँसम्म थप पाउँछु” – भद्रबहादुरले भने । कोटवारा– ९ का ज्ञानबहादुर परियारको पनि खिमलालको भन्दा कत्ति फरक छैन । तीन गाविसका २६० घरका कपडा सिलाउन लागेको ३५ वर्ष भयो । ज्ञानबहादुरको यही पेसाले छोराछोरी हुर्काए, पढाए । 
“शुरुमा त प्रतिघर दुई पाथी अन्नले काम चलाउनुपथ्र्यो अहिले भने कहिले नगद र २० पाथीसम्म अन्न पाउँछु”, ज्ञानबहादुरले भने,–“पुर्खाले यही पेसा चलाए मैले पनि निरन्तरता दिँदा कुनै दुःख छैन ।” उनले लुगा सिलाउँदा अहिलेसम्म कसैबाट पनि अपमान सहनु नपरेको बताए । “लुगा सिलाउन जाँदा कहिले गाउँमै मेसिन लिएर दुई तीन महिनासम्म बस्नुपर्छ त्यतिबेला सबैसँग एउटै परिवार भएर बस्दा आनन्द आउँछ” – ज्ञानबहादुरले भन्छन् । गाउँमा रहेका ३० घर सबैले बालीघरे प्रथा चलाएर परिवार पालेको उनको भनाइ छ । छोराहरु छुट्टिँदा उहाँले आफूले लुगा सिलाउने घरलाई पनि भागबन्डा गर्नुभएको छ । 
“हामीहरु छुट्टिँदा सबै विष्टहरु बराबर पर्ने गरी भाग लगाउँछौँ र त्यहीअनुसार पछि कपडा सिलाएर अन्न उठाउँछौँ” – ज्ञानबहादुरले भने । परम्परादेखि नै बालीघर प्रथालाई निरन्तरता दिएका यी प्रतिनिधि पात्रहरुले भने झैं पहिले पहिले कामअनुसारको अन्न नपाए पनि अहिले भने पैसामा रकमान्तर गर्दा कुनै फरक छैन । यही पेसा गरेर कतिपयले त अन्न बिक्री गर्ने गरेको बताउँछन् । 

जातिय बिभेद बिरुद्धको संघर्ष, उपलब्धी र चुनौति -डिल्लीश्वर दर्नाल

पौष १४, विभेद बिरुद्ध अभियान । नेपाल उत्पीडित जातीय मुक्ति समाजको २७ औं स्थापना दिवस (२०७२ पौष ३) मनाईरहदा जातिय बिभेद बिरुद्धको संघर्षका उपलब्धी र त्यसका ब्याववहारिक चुनौतिको बिषय चर्चा गर्न जरुरी छ । उत्पीडित मुक्ति समाजको संघर्षले हासिल गरेका उपलब्धीलाई ब्याववहारमा लागु गर्न अझै पनि धेरै चुनौती छन । लामो संघर्षबाट धेरै उपलब्धी त हासिल भएका छन तर, ति अझै पर्याप्त छैनन् ।
नेपालको ईतिहासलाई हेर्दा राज्यको तर्फबाटै शासकहरुले दमन शोषण र अत्याचार गरि निश्चित समुदायलाई ‘दलित’ बनाएको प्रस्टै छ । आन्दोलनको उपलब्धीको रुपमा रहेको कानुनी ब्यावस्था अर्थात नेपालको संबिधान २०७२ मै प्रयोग भएको ‘दलित’ सब्दलेनै त्यो समुदायलाई कालान्तरमा गएर पुनः बिभेद गर्छकी भन्ने आसंका पनि छ । नेपाली समाजमा एक जातिले अर्को जातिलाई जुन प्रकारको अपमानजनक र मानवता विरोधी व्यवहार गर्दै आएको छ त्यसलाई कानुनी रुपले त बन्देज गरिसक्यो । तर, ब्याववहारिक रुपमा अझै जातीय छुवाछुत हटेको छैन ।
प्राचिन साहित्य संस्कृत मूल वेदमा पनि जातिय बिभेद छैन । तर, पछि आर्य र अनार्य वीच भएको युद्धका क्रममा पराजित भएकालाई दासका रुपमा मालिक जमिन्दारले प्रयोग गरे । समाज विकास क्रममा श्रम विभाजनको अवस्था आयो । वर्णाश्रम व्यवस्था र वर्णवादी व्यवस्थाले जातिय छुवाछुत प्रथाको विजारोपन भयो । श्रमका आधारमा शोषण दमन गर्दै शासक वर्गले दास बनाउँने प्रचलनको विजारोपन गरेका हुन । दमन शोषणमा परेका मानवहरुलाई जन्म जात जातीच्युत गर्न नियम निर्माण गरियो । फलस्वरुप मुलत मानव समाज बर्ग र बर्णका रुपमा बिभाजन भयो । पहिलो वर्ग विभाजन जसले आर्थिक उत्पादन प्रणालीसंग सम्वन्ध राख्दछ । दोस्रो वर्णको विभाजन जसको वर्णाश्रम व्यवस्थासंग सम्बन्ध छ । शोषणको स्वरुप हुनेखाने मालिक र हुदाखाने दासको रुपमा विकर्सित हुदै गयो । नेपालको सर्दभमा जयस्थिती मल्लको शासनकालमा शुद्र समुदायलाई पानी चल्ने र नचल्ने गरी दुई भागमा छुट्याईयो । हेपिएका, दविएका, उत्पीडनमा परेका समुदायलाई दलित भनेर नामाकरण गरिएको पाईन्छ । त्यहीबाट छुवाछुतको सुरुवात भएको हो ।
वर्णाश्रम व्यवस्थाले थिलथिलो हुनेगरी दवाइएका नेपाल उत्पीडित दलित जातिले इतिहासका विभिन्न घटनाक्रममा उत्पीडित जातिको मुक्तिको निम्ति संघर्ष गर्दै आएको इतिहासले बताउछ । तर, संगठित रुपमा संघर्षको विकास भने जहानिया राणा शासन विरुद्धको प्रजातान्त्रिक आन्दोलनसंगै भएको देखिन्छ । नेपालमा जातपात छुवाछुतको उत्पीडनबाट मुक्तिका निम्ति गरिएको प्रथम संगठित र संस्थागत प्रयास वि.सं. १९९७ सालमा वाग्लुङ गैरा गाउँका भगवत सर्वजीत विश्वकर्मा नेतृत्वमा सुरु भएको हो । राणा शासनकालिन अवस्थामा दमनका विभिन्न घटनाहरुका कारण २००७ सालको जनआन्दोलनलाई आत्मसाथ गरी छुवाछुत बिरुद्धको आन्दोलन पनि तिव्र गतिमा अगाडी आयो । ७ सालपछिका घटनाक्रमले देश अस्तव्यस्त भयो र राजनैतिक दलहरुमा जातिय मुक्ति र वर्गीय मुक्तिको वहस धेरै चल्यो । खासगरी कम्युनिष्ट पार्टीहरुले वर्गिय मुक्तिको रुपमा जातिय मुक्तिको सम्वन्ध छ भन्ने समेत वहस चलाएका हुन । पछि जातिय मुक्ति र वर्गिय मुक्ति एक आपसका पुरक हुन भन्ने बुझाई रह्यो र आन्दोलनले एउटा परिणाम सहितको उपलब्धी हासिल गर्यो ।
३० वर्षीय निरंकुश पञ्चायत व्यवस्थाले नेपाली समाजलाई अस्तव्यस्त पा¥यो । निरंकुशताको कालो वादलले ढाकिएको आकाशमुनि आन्दोलन र संघर्षका असिम गति अगाडि बढिरयो । विभिन्न विरोधका विच २० सालको मुलुकी ऐनले केही सुधारवादी ऐनको व्यवस्था गर्यो । तरपनि कागजमा मात्र सीमित रह्यो । कार्यान्वयनको तहमा जान सकेन । २०३६ सालको जनमत संग्रहमा उत्पीडित सामुदायहरुको भुमिका र सक्रियता उल्लेखनिय रह्यो । फलस्वरुप सुधारिएको पञ्चायतले १० वर्ष पुनः भोग ग¥यो र त्यसपछि देशमा प्रजातन्त्रको पुनःस्थापना भयो । एक प्रकारको कालो वादल आकासबाट हट्यो । १० वर्ष पछि देशले अर्को १० वर्षे जनयुद्ध सामना गर्नुपर्यो । त्यसमा पनि उत्पीडित दलित समुदायहरु ढालको रुपमा प्रयोग मात्र गरिए । दलित समुदायका धेरैले सहादत पनि प्राप्त गरेका छन् । १९ दिनको जनआन्दोलन देशमा चरम उत्कर्षमा पुगेपछि २४० वर्षीय निरंकुश सामन्ती राजतन्त्र अन्त्य भयो र पुनस्थापित प्रतिनिधि सभाले छुवाछुत मुक्त राष्ट्र समेत घोषणा ग¥यो । नेपाली जनताले आफ्नो देशको शासन व्यवस्थामा आफै सहभागी हुने मौका पाए । जनताकै प्रतिनिधीबाट संविधान निर्माण गरि आज यो अवस्था सम्म आउदा कथित दलित समुदायहरुको संघर्षले एउटा उचाइ त प्राप्त ग¥यो तर, त्यो अझैपनि सन्तोषजनक भने छैन ।
अहिले २१ औं सताब्दीमा पनि हाम्रो संबिधानमा घुमाउरो भासाले पुरानै चारजातको झझल्को देखिन्छ । खासगरी हामी अन्तर्राष्ट्रिय जाति हौ भनेर कम्युनिष्ट पार्टीहरुले भन्दै आएका छन् । प्राकृतिक नियम अनुसार महिला र पुरुष दुई जात मात्र हुन । तथापि नश्लका आधारमा भन्ने हो भने आजका दलित भनिएकाहरु र खस आर्य भनिएका समुदाय एउटै गणका हुन । नेपालको संबिधानमा अहिले ‘दलित’ सब्द प्रयोग भएको छ । संबिधान भित्र लेखिएका ‘दलित’ सब्दले कालान्तरमा यो समुदाय भनेको छुवाछुत गर्नुपर्ने समुदायनै हो कि भन्ने मानसिकता कायमै रहन सक्छ । दलित समुदायले पनि त्यो सब्द रुचाउदैनन् र अपमानित ठान्दछन । तसर्थ साँच्चिकै छुवाछुत अन्त्य गर्ने हो भने ‘दलित’ शब्दनै हट्नु आवस्यक छ ।

Monday, December 28, 2015

महिला र दलित समुदायका उत्पीडनको कारणहरु आजै केलाऔ - गोपाल सिवा

पौष -१३ , विभेद बिरुद्ध अभियान । आज भन्दा १०० वर्ष अगाडि नेपाली समाजले  नारीलाई हेर्ने दृष्टिकोणलाई सरल तरिकाले उतारिएको  चलचित्र झोला आजै मात्रै युटुवमा हेरे ।  हेरे पछि सय बर्ष अघिको त्यो दृस्टीकोण र केही दिन अघि रास्ट्रपति माथी भएको जनकपुरको घट्ना, धर्मका नाममा मन्दिर चोख्याउने र लाल्छना लगाउने ती मनुवा पात्रहरुको झलझली सम्झना भयो । अन्धविश्वासको फोहोरी पोखरीमा टाउको सम्म चुर्लुम्म डुबेकाहरूबाट यो १०० बर्ष बीच धेरै अमानविय घटनाहरु घटे र घटी रहेका छन् । आज मैल एक बर्ष अघिको र केहि दिन अघि घटेको दुइ घटनाको प्रसंग यो लेख मार्फत जोड्न चाहेको छु ।

पहिलो प्रसङ  दलित समुदाय माथिको अमर्यादित हर्कत :- गत बर्ष रौतहटस्थित पिपरिया दोस्तिया–८, भीमडावरमा पुजा गर्न गएका दलितका लागि मन्दिरको ढोका बन्द गरियो । जव पुजा गर्न पाउने अधिकारको कुरा गरे तब सार्वजनिक स्थानमा हिँडडुल गर्ने अधिकार माथि समेत प्रतिबन्ध लगाइयो । दलितहरूका घरघरमा सामूहिक आक्रमण गरियो।बनुबुतो गरेर बनाएका आफ्नै छाप्राहरूमा बस्न पाउने अधिकारबाट समेत वञ्चित गर्न खोजियो।एकातिर  समाजमा भइरहेका परिवर्तन अस्वीकार गर्ने मात्र नभई कानुन र ऐनलाई धोती लगाउँदै  देवालय , मठमन्दिर, देवीदेवता र धार्मिक ग्रन्थसँगै वैदिक ज्ञानमाथि एकाधिकार कायम गर्दै आएका गैरदलित समुदायका मालिक र चुनाव अघि दलितका लागि हाम्रो पार्टिले समानता र अधिकार दिन्छ भन्दै घर घर धाउने  नेतालाई दलितहरूको मन्दिर प्रवेश पनि स्वीकार्य भएन। अर्को तिर राज्य पनि दोषीलाइ कारवाही हैन आक्रमणकारीहरूकोे उन्मुक्ति सर्तमा मिलापत्र गर्न लागि पर्यो ।यसरी दलितहरूको सामाजिक हैसियत कस्तो छ भन्ने सवालमा सम्बन्धित संस्कृतिक परिवेश र राज्यको कानुनले खेलेको प्रमुख भूमिका बाट देखियो ।

दोस्रो प्रसङ्ग महिला समुदाय माथिको अमर्यादित हर्कत :- एउटा स्वास्नी मरेको विधुर रास्ट्रपति देवालय र सार्वजनिक ठाउमा पछिल्लो एक दश्क देखि समानित गर्न तम्सिनेहरुको अघि जब  विवाह पञ्चमीको अवसरमा भएको धार्मिक क्रियाकलापमा सरिक हुन रास्ट्र प्रमुख भएकी एकल नारि विद्यादेवी भण्डारी मन्दिर प्रवेश गरिन , तब मधेशी मोर्चाका कार्यकर्ताहरूले अत्यन्त अशोभनीय , अमर्यादित र अमानवीय व्यवहार प्रदर्शित गरे।भण्डारी मन्दिर प्रवेश गर्दा विधवा अल्छिनी मन्दिरमा पसेको जस्ता अपशव्द प्रयोग गरि जल छर्किने काम गरे  ।बिधुवा नारि प्रति सहानुभूति देखाउनुको सट्टा अल्छिनी , संघारे राँडी , कुलंघारनी , लोग्ने  टोकुवा’  आदि ईत्यादि गाली गलौज प्रक्षेपित गरी उपहास गर्न पोख्त यो समाजको मानसिकता ले यो सयौ बर्षमा महिला भएकै कारण गरिएको विभेदपूर्ण, अमानवीय, अमर्यादित व्यवहारले सम्पूर्ण महिला जगतको अपमान गर्दै आइ रहेको छ   । यसरी एका तिर हिजो सति प्रथा हुदा देखि आज लोकतान्त्रिक गणतन्त्रमा महिला रास्ट्रपति हुदा सम्म  महिलाहरूको सामाजिक हैसियत कस्तो रहेछ भन्ने सोच्न बाध्य पारेको छ भने अर्को तिर समाजमा  हाबी भएको पुरुषवादी सोच जसले महिलालाई सधै पुरुष भन्दा मुनि राख्नु पर्छ भन्ने संकुचित सोचले ग्रस्त पुरुषबादी सोचको जालोको चित्रण गरेको छ ।

माथीका दुई घट्नाले परम्परागत मान्यता र अन्धविश्वासका कारण सदियौँदेखि  महिला र दलित विभेदको शिकार हुँदै आएका छन् भनेर स्पस्ट पारेको छ   । हाम्रो समाजमा आज पनि बोक्सीको आरोप लाग्नेहरू,विभेदको जातोमा पिसिनेहरु प्रायः गरीब, दलित, असहाय,एकल महिला, बृद्धहरू रहने गरेका छन । आर्थिक रूपले विपन्न त्यसमा पनि एकल महिलाहरू आज पनि समाजका हरेक ठाउमा  बोक्सी र अलछिनिको आरोपमा प्रताडित हुदै आएका छन । दलित लाइ मनुवादी सस्कृतिले र महिलालाई पृत्तिसत्ताले गर्ने ब्यवहारको आन्तरिक पक्ष एउटै हो भनेर बुझाएको छ । दलित र महिलाका सवालहरुमा बाहिरी रुपमा आकाश जमिनको फरक  भए पनि सामाजिक ब्यबहार , बास्तविक र गुदीकुरामा केहि पनि फरक छैन भनेर स्पस्ट भएको छ ।

एका तिर हाम्रो समाजमा महिला माथि गरिने दुर्व्यवहार वा यातनालाई समाजले पुरूषको अधिकार र महिलाहरूको दैनिकीको रूपमा स्वीकारेको छ भने दलितहरु आर्थिक, सामाजिक, शैक्षिक र राजनीतिक क्षेत्रमा पहुँच नभएकाले उनीहरूले आफू माथिको हिंसालाई प्रतिकार गर्न नसकी सहेर बस्नुको विकल्प नभएको ठान्दै  दैनिकी हिंसाको चपेटामा पर्दै आएका छन् भने अर्को तिर हिसा गर्नेहरु लाइ राज्य बाट पास्रय दिइ रहेको छ  । जिबन भर अनबरत रुपमा दास झै सेवा गरि रहेका नेपाली समाजका ठूलो हिस्सा दलित र गरिव,दिन दुखी र महिलाहरुलाई अझै पनि सार्वजनिक ठाउँमा अप्मान गर्ने, हेलोहोचो गर्ने, मन्दिरहरुमा पुजारीले टीका नलगाउने, फुलप्रसाद मन्दिर बाहिरबाटै हात थापेर लिनुपर्ने र मन्दिर व्यवस्थापन समितिमा दलित र एकल महिला समुदायका व्यक्तिको प्रतिनिधित्व नगराइने ,सार्वजनिक मन्दिरमा पूजा गर्न जाने दलितलाई , एकल महिला लाइ पुजारीले नै भेदभाव गर्ने,अधिकांश दलित समुदायका र एकल महिलाले मन्दिर परिसरमै प्रवेश गर्न नपाउने कुसंस्कार परम्पराको रूपमा जिवित छ ।असमान शक्ति संरचना, पितृसत्तात्मक सोचमा परिवर्तन नहुनु, राज्यका विभेदकारी कानूनहरू, सामाजिक कुसंस्कार र कुरीतिहरू, कुप्रथाहरू, बनेका कानूनहरू पनि व्यवहारमा प्रभावकारी रूपमा कार्यान्वयनको अभावका नहुँदा महिला र पुरूषकाबीचमा  र दलित र गैर दलित बीच असमान खाडल बनेको छ । यहि खाड्ल पुरिन मुलुकमा राणा शासन , बहुदल, प्रजातन्त्र र लोकतन्त्र सम्म परिवर्तन हुँदै आए पनि महिला र दलितलाइ मुलुकको गरिमामय पदमा मेहनत र क्षमता ले पुग्दा पनि सम्मान गर्न नसकेने यी सताब्दी अघिका डाइनोसरहरु सके सति बनाएर ज्युदै जलाउने , नसके पनि समाजमा  धर्म परम्परा, सस्कार र जातको ओदान बनाएर मानव अस्तित्व नै संकटमा पार्ने गरि विभेद गरेर, चरित्रको बारेमा टिका टिप्पणी गरेर , हेलाहेचो गरेर आफ्नो बाकी रहेको पितृसत्तात्मक मनुवादी कुरुप नाङ्गो रूपमा देखाइ रहेका छन्  ।

दलित र महिला आन्दोलनको ईतिहासलाई कोट्याउने हो भने यिनीहरु दुवैले आफुहरु सधै मनुवादी राज्यसता र पुरुषको प्रयोग गर्ने साधनको रुपमा प्रयोग भएकोले आन्दोलित भएका छन । श्रमजिवि वर्गीय मुलचरित्रका दलित र महिलाको काँधमा सधै महत्वपूर्ण जिम्मेवारी रहदै आएको छ भने गैर दलित र पुरुषहरु संधै बाहिरी राजनीतिक र निर्णायक भूमिकामा अग्रसर भएका छन्  । फलस्वरूप समाज बिकासमा महत्वपूर्ण भूमिका रहदा रहदै पनि कहिले नेपाललाई असली हिन्दुस्थान बनाउने भन्दै, कहिले चार वर्ण छत्तिस जातको फुलबारी भन्दै र कहिले समाजमा वर्ण बिभाजन गर्दै तथाकथित मनुवादी शामन्ती कुसस्कार ,सति प्रथा , कुप्रथाहरु र धार्मिक सस्कारहरुको चक्र्भ्यु बनाएर दलित र महिलालाइ मनमौजी तरिकाले प्रयोग गर्दै शासकहरुले समाजको सबै भन्दा पिंधमा खसाल्दै शोसन गर्दै आएका छन्  ।

परम्परा देखि चली आएको चालचलन, सस्कृति , परम्परामा , संस्कार र धर्मको आडमा दमित भएर बसेका लाखौ लाख उत्पीडित समुदायहरु , महिलाहरु अब जागेका छन् ।छाँयाले सम्म बिष्टहरुलाई छोइन्छ कि भनेर तर्किएर हिड्नु पर्ने दलित र  दैलो नाघेर बाहिर निक्लन अनुमति नभएको महिलाहरु ले समाजमा बिद्रोह गरेर , झोला र किताब बोकेर स्कुल जान अनुमति नभएको समाज मा मार्क्स , एङ्गेलस , माओ , बिपि र पुष्पलालका किताब पढेर र फोटो बोकेर बिद्रोह गर्दै प्रजातन्त्र /लोकतन्त्र प्राप्तिको लडाई मा खरो उत्रिएका छन्  । फलस्वरूप अहिले मुलुक भौगोलिक ,सामाजिक ,सास्कृतिक र आर्थिक बिकास सहित समृद्धि नेपालको परिकल्पना गर्दै संघीयताको खाका अनुसार नीति नियम र कानुन बनाएर अघि बढ्दै छ । हिजो जातिय विभेद, महिला हिंसा विरुद्धका कुराहरु तथा विपन्न समुदायको सवलीकरण तथा सचेतिकरणको विषयहरुलाई समेट्न नसकी राज्य सताको नीति नियम र योजना कुरीकुरी बनेको बेला सार्वजनिक ठाउँमा रास्ट्रपति माथी भएको विभेद र अपमानित व्यबहारले एक पट्क फेरि मुलुकमा महिला, दलित वर्ग र समुदायका उत्पीडनको कारणहरु आम नेपालीले केलाउनुपर्छ भनेर प्रश्न उठाएको छ ।हिजो एकलमहिला लाई सति बनाएर पोल्नेहरु नै आज लोकतन्त्र र गणतन्त्र को लेप लाएर हामि माझ  एक थरी मनुवा बिधवा(एकल नारी) लाई हेर्ने उहि मानसिकता बोकेर उभिएका छन है भनेर बुझाएको छ । यिनको बाहुल्यता भएको राज्य बन्यो भने हाम्रा समाजका हरेक बिधवा , गरिव , दिनदुखी आमा दिदिबहिनी र छोरी चेलीहरु फेरि पनि सति बनाएर पोलिन्छ, दलित वर्ग र समुदाय अछुत भएर बस्ने छन  ।
मुलुकले यति ठूलो लोकतन्त्र र गणतन्त्र पाउने गरि  परिवर्तन हासिल गरिसक्दा पनि रौतहटमा दलित समुदाय माथि भएको घटना र जनकपुरमा रास्ट्रपति माथि भएको घटना देखि समाजमा दिनहु पानी, धारा छोइएको निहूुमा कुटिनु , दलित भएकै कारण समाजबाट बहिस्कृत हुनु, अपमानित हुनु ,शिक्षा बाट वन्चित हुनु , चरम गरिबीमा जिवन विताउनु , मरेका सिनो फ्याकन लगाउनु , कठोर शारीरिक श्रम गर्न लगाईनु , वोक्सीको आरोप लगाएर दलित महिला तथा वृद्धहरुलाई मलमुत्र ख्वाईनु गाउ निकाला गरिनु , मन्दिर तथा धार्मिक कृयाकलापमा दलितहरुलाई बन्देज लगाईनु , दलितहरु संगको प्रेम तथा विवाह लाई अस्वीकार गर्नु , अन्तरजातीय विवाह गर्ने जोडिलाई शारिरीक र मानसिक यातना दिनु र हत्या सम्म गराइनु दलित र महिला  लागि नियति नै बनिसकेको छ । यि र यस्तै दानविय व्यावहारहरुका कारण अहिले सम्म हामिले प्राप्त गरेका सबै उपल्वधीहरु अर्थहिन र महत्वहीन हुने सम्भावाना बढेको छ ।त्यसैले अन्धविश्वासको फोहोरी पोखरीमा टाउकोसम्म चुर्लुम्म डुबेकाहरूलाई आफू फोहोरमैं रमाइरहेको र यसले आगामी सन्तानलाई समेत रोगी बनाइरहने कुरा बुझ्न र बुझाउनु राज्यको बिशेष नीति नियम , कानुन  बिशेश अधिकार र सरकारी जिम्मेवारी जरुरि छ । समग्रमा लोकतन्त्रमा,  नया सविधानमा दलित समुदाय र महिला माथि भएको उत्पीडनको सम्वोधन हुनु पर्छ ।अनि मात्र हामिले प्राप्त गरेको लोकतन्त्र र स्वतन्त्रताले सार्थकता पाउन सक्छ र हाम्रो समाजमा रहेको यस्ता कुरितीहरुलाई जरै बाट उखेलेर फ्याँक्न सकिन्छ  ।  हैन भने  मन्दिर चोख्याउने र लाल्छना लगाउने ले दलित समुदाय र महिलाहरु लाइ विभेद, अपमान र असमताको आगोमा ज्युदै जलाएर  दिनहु सति बनाइ रहन्छ  । 

नौ वर्ष बिदेशमा पसिना बगाएका सोमबहादुर सार्कीले गाउँमै लाखौ कमाउदै

बागलुङ, -पुस १३,  विभेद बिरुद्ध अभियान - गल्कोट हटियाका एक युवक व्यावसायिक तरकारीखेती र बङ्गुरपालनबाट मासिक ३ लाखभन्दा बढी आम्दानी गर्न सफल भएका छन्।युवा अवस्थाको अमूल्य नौ वर्ष मलेसिया र साउदी अरबमा पसिना बगाएका हटिया–८ चमुवाका ४१ वर्षीय सोमबहादुर सार्कीले गाउँमै तरकारी र बङ्गुरको पाठा बेचेर मासिक ३ लाखभन्दा बढी आम्दानी गरिरहेका छन्।

छ वटा प्लास्टिक टनेलमा गोलभेँडा रोप्नुभएको सार्कीले व्यावसायिकरुपमै बङ्गुरसमेत पालेका छन्। आफूले उत्पादन गरेको टमाटर बजारसम्म पु¥याउन किनेको एउटा पिकअप जिप पनि उनको आम्दानीको स्रोत बनेको छ। “उत्पादन गरेको तरकारी बजारसम्म पु¥याउन अरुको साधन प्रयोग गर्दा समस्या हुन थालेपछि आफैले पिकअप खरिद गरेको हुँ” सार्कीले भने – “तरकारी र बङ्गुरको दाना बोक्न मात्रै हैन यात्रु बोक्न र हटिया बजारसम्म पु¥याउन पनि जिपलाई उपयोगमा ल्याएको छु ।”
तरकारी तथा बङ्गुरका पाठापाठी बिक्री र जिपबाट समेत गरी रु तीन लाखको हाराहारीका मासिक आम्दानी हुने गरेको सार्कीले बताए।
 चार वर्ष साउदी र पाँच वर्ष मलेसियामा कमाएको ४ लाख ७० हजारले हटियामा किनेको १६ रोपनी जग्गामा तरकारीखेती र बङ्गुर पाल्नुभएका सार्कीले दैनिक १२ देखि १५ हजारसम्म आम्दानी गर्ने गरेको बताउँछन्। आठ वर्ष अगाडि विदेशबाट फर्किएर बङ्गुर पाल्न सुरु गरेका सार्कीले बङ्गुरको मललाई व्यवस्थापन गर्न तरकारीखेती सुरु गरेको भए पनि अहिले सोही तरकारीखेती मुख्य पेसा बन्न पुगेको छ।
छोराछोरीको ३० रुपैयाँ परीक्षा शुल्कसमेत तिर्न नसकेको तितो अनुभव बोकेर विदेश गएका सार्कीले पैसा कमाएपछि नेपालमै केही गर्नुपर्छ भन्ने भावनाबाट करन अर्जुन फार्म हाउस सञ्चालनमा ल्याएका छन्। “सुरुका दिनमा वैदेशिक रोजगारी छोडेर बङ्गुर पालेको देखेर सबैले होच्याउने गर्थे, विदेशमा गरिखान नसकेर यो उमेरमा नेपालमा भुल्ने उपाय गरेको छ भनेर कुरासमेत काट्ने गर्दथे, तर अहिले मेरै सिको गर्न थालेका छन्, खुसी लाग्छ,” सार्कीले भने।सार्कीकोमा अहिले ल्यान ड्रसे र एर्क सायर प्रजातिका पाँच माउ बङ्गुर र तिनका १६ वटा वर्णशङ्कर प्रजातिका पाठापाठी रहेका छन् । आफूूले उत्पादन गरेको तरकारीको हटिया बजारमा बिक्री वितरण गर्ने गरेको बताउनुहुने सार्की यही पेसालाई जीवनभर निरन्तरता दिने सोचमा छन्।

Sunday, December 27, 2015

कालीकोट जिल्लामा बालीघरे प्रथा ब्यूँतिन थाले

कालीकोट, १२ पुस, विभेद बिरुद्ध अभियान । पछिल्लो समयमा जिल्लामा बालीघरे प्रथा ब्यूँतिन थालेको छ । ग्रामीण क्षेत्रका काम गरेवापत् दलित समुदायले ज्यालाका रुपमा नगद नभई बाली लिने चलनलाई बालीघरे भनिन्छ ।
वर्षको दुईपटक धानबाली रोप्नेदेखि भित्र्याउने र हिउँदेबाली गहुँ लगाउनदेखि भित्र्याउने सम्मकाम गरेर लगाएको अन्नबाली दुई चार ‘सुपा’ पाउने गरेका छन् ।
बदालकोट गाविस– ६ कि पाना तिरुवा आÏनो अन्नबालीले पाँचजना परिवारलाई राम्रैसँग खान पुग्ने भएपनि अर्काको घरमा काम नगरी सन्तोस नलाग्ने बताउनुहुन्छ ।
आफूभन्दा माथिल्ला जातका बाहुन, क्षेत्री, ठकुरीलगायतको मात्र होइन आÏना छिमेकीको घरमा काम गर्न गएपछि ज्याला लिइदँैन । बालीघरे प्रथामा घरमा काम गर्न गएपछि नगद ज्याला होइन अन्नबाली ल्याउने गरिन्छ । गाउँमा चल्दै आएको चलन र ससुराले गर्दै आएको प्रथा भएकाले छाड्न नसकेको तिरुवाको भनाई छ ।
दैनिक काम गरेर नगद पारिश्रमिक पाउने होइनन् केवल कात्तिक महिनामा धानबाली र मङ्सिरमा गहुँबाली भित्र्याउने समयमा ‘खलो’ को रुपमा घरमालिकको इच्छाअनसार अन्न दिने चलन छ । खलोको किनारमा रहेका धानबाली झाड्ने काम मात्र हुने गर्छ ।
जोत्ने हलो बनाउने कामदारलाई पनि सोही खलो दिएर काम काट्ने गरेको कालीकोटका ग्रामीण इलाकामा अहिलेसम्म पनि बालीघरे (खलो) प्रथा कायमै रहको छ भन्ने देखाउँछ । ‘किन हटेन त बाली घरे (हलो) प्रथा’ ? बदालकोट छ कै सुकिले सार्की पारिवारिक समस्या परेको समयमा घरखर्च र अन्य समस्या टार्न यस्तो गरिएको बताउनुहुन्छ ।
गाउँमा स–साना होइनन् ठूला÷ठूला काम परेको समयमा आÏना रिति (मालिक) ले सुल्झाउने गरेका छन् । खेतीपातीको काममा मात्र होइन सिलाइकटाई गर्ने जातीको रुपमा पेसासमेत बालीघरे खलो प्रथामा सीमित छ ।
सदरमुकाम मान्म– ९ मा सिलाइकटाई व्यवसाय गर्दै आएका निलो दमाइले भने सिलाइकटाई गर्दा मिलेको ज्याला नगदमा भन्दा खलो प्रथाबाट बढी हुने गरेको जनाउनुभयो । आÏना ५० जना (रिति) मालिकले दिएका खलोले १६ जना घरपरिवारलाई पालनपोषण गर्दै उहाँले जानकारी दिनुभयो ।
उहाँले वार्षिक रुपमा एक जनाबाट एक क्वीन्टल बराबरको धान तथा गहुँ ल्याउने गर्दै आउनुभएको छ । निलोले आÏना घरमा जटिल समस्या परेको समयमा खलो दिने मालिकले समस्या टाँरिदिने अनुभव पनि सुनाउनुभयो । गेला गाविसका जयप्रकाश अधिकारीले काम गरेबापत दलितलाई खलो नदिई दैनिक ज्याला रु २५० सम्म दिने गरेको बताउनुभयो ।
फुकोटका राजेन्द्र बरालले आÏना आँसे (निजी) दलित, दमाई, सार्की र लुवारले काम नगरेपनि खलो अनिवार्य लिने गरेको बताउनुभयो । विगत लामो समयको अन्तरालमा चलिआएको चलनअनुसार बालिघरे (खलो) प्रथा जारी रहेको र हट्न पनि समय लाग्ने उहाँको भनाई छ ।
जबसम्म दलित आफै आत्मनिर्भर बन्न सक्दैनन तवसम्म बालिघरे (खलो) प्रथा हट्न नसक्ने उहाँको विश्वास छ । शिक्षक रणबहादुर विकले यो दलित र गैरदलित दुवैको समस्या भएको बताउनुभयो ।
नेपाल राष्ट्रिय दलित मुक्ति मोर्चाका कालीकोट अध्यक्ष एवम् दलित अगुवा पदम विकले यसको निराकणका लागि सामाजिक परिवर्तन आउन आवश्यक रहेको औँंल्याउनुभयो ।

Saturday, December 26, 2015

काठमाण्डौमा जुत्ता सिलाउने सन्तोष रामको कथा

पौष , ११- विभेद बिरुद्ध अभियान – काठमाण्डौको जाडो सुन्यमा झर्दै छ । तराईको त कुरै नगरौं । दिन प्रतिदिन जाडो वढिरहेको छ । तर तराईको जाडोलाई भने मधेश आन्दोलनको रापतापले सेकिरहेको छ । तर जेसुकै होस्, जाडोको चिसोले चिस्सीने भनेका सर्वसाधारण मजदुर किसान, उत्पीडित र दलितहरु नै हुन् । उनीहरुलाई न मधेस आन्दोलनको प्रवाह छ । न कुनै पुषको चिसो सिरेटोको ।
सर्लाहीका शालीराम सार्कीलाई विहान ७ वज्न ढिला हुन्छ । सात वज्न नपाउदै जुत्ता सिलाउने सामानको वाक्सा वोकेर सडक पेटी कुर्न पुग्छन् । उनको डेली रुटिन नै वनेको छ, विहान सात वजे खाना खाएर घरबाट निस्कनु ।
उमेरले भर्खर ४० पुगेका उनी हेर्दा ४५ / ५० पुगे जस्तो देखिन्छन् । पुतलीसडकको चिसो सिंढीमा दिनभरी वसेर जुत्ता पालिस गर्दा पुग नपुग चारसय कमाउछन् उनी । यही कमाईबाट ४ छोरा र श्रीमती सहित ६ जनाको परिवार जसोतसो चलाईरहेको उनी वताउछन् । त्यही कमाईबाट उनले आफ्ना ४ भाई छोराको पढाईलेखाई पनि गराउदै आएका छन् । उनको एउटा छोरा वीए पढ्दैछन् भने तीन छोराहरु स्कुलमा पढ्दैछन् । उनी वागवजारको एउटा कुनोमा ४ हजार कोठा भाँडा तिरेर वस्दै आएका छन् ।

महोत्तरी लहवारपुर ७ का २७ वर्षीय सन्तोष रामको पीडा पनि उस्तै छ । उनी पुतलीसडक पेटी धाउनु रहर होइन्, बाध्यता हो । चिसो होस् या गर्मी उनको दैनिक गुजरा टार्ने साध्य हो, जुत्ता पलिस गर्नु । चार सन्तानका मालिक रामले दैनिक आम्दानी जम्मा चार सय छ । त्यही चारसयको आम्दानीले बालबालिका पढाउनु ,कोठाभाडा तिर्नु र साझ विहानको चुलो बाल्ने पीडाले बेलाबेलामा सताउँछ उनलाई । काठमाडौको चिसोसँग सडक पेटीमा जुत्ता सिलाउने २७ वर्षीय सन्तोष रामको कथा ।
यसरी नै सडकपेटीमा जुत्ता पालिस गरेर उनको वीस पच्चिस वर्ष वितेको छ । उनकोमा जुत्ता पालिस गर्न विद्यार्थी देखी सरकारी कर्मचारीसम्मका मानिसहरु आईपुग्छन् ।
तर मुलुकमा परेको आर्थिक नाकावन्दीको प्रभावले उनलाई पनि छोडेको छैन । अहिले उनको घरमा पनि ग्याँस सकिएको छ । ग्याँस नभएपछि दाउरा वालेर चुलोमा खाना पकाईरहेका छन् ।
त्यस्तै सर्लाही क्षेत्र नं २ अर्का हुलास रामको व्यथा पनि छ । तर उनले सर्लाही क्षेत्र नम्वर २ बाटै दोस्रो संविधानसभाको चुनाव जितेर आएका नेपाली काग्रेसका रामचन्द्र चौधरीले भने, दलितहरुको हकहितको लागि केही नगरेको गुनासो गरे । फेरी पनि उनलाई एउटा आसा के छ भने, आफ्नो छोरालाई सरकारी जागीर लगाउन पाए हुन्थ्यो ।

दलित अनलाइन बाट 

विवेकशील नेपालीबाट मुसहर बस्तीमा न्यानो कपडा वितरण

पुस ११ ,विभेद बिरुद्ध अभियान –मनहर्वा बारा – शीतलहरसँगै बढ्दो चिसोले यहाँको मुसहरबस्ती हरेक हिउँदमा कष्टकर जीवन बिताउँदै आएको छ । उनीहरूको चिसोयाम सुकुल ओढेको भरमै बित्छ । अघिल्लो वर्षको जाडो यसरी नै कटाएकी बारा मनहर्वा ९ कुसमाडीकी सुखली माझी चिसो बढ्न थालेपछि केही दिनयता चिन्तित थिइन् । मुसहर समुदायकी उनलाई भर्खरै सुरु हुन लागेको चिसोले अघिल्लो वर्षको पीडा सम्झाइरहेको थियो ।
ओड्ने र ओछ्याउने लुगाको अभाव हुँदा परालमाथि बोरा ओछ्याएर सुकुल ओढ्दै अघिल्लो जाडो कटाएको दिन बिर्सन चाहने सुखलीको अनुहारमा यस वर्ष काखमा हुर्किरहेको आठ महिनाको सन्तानको चिन्ता बढी देखिन्थ्यो ।एक्लै हुँदा जसोतसो जाडो कटाए पनि आठ महिनाको छोरालाई कसरी जोगाउने भन्ने चिन्तामा डुबेकी सुखलीले शनिबार भने केही न्यानोपन महसुस गर्न पाइन् ।
अति विपन्न वर्गलाई लक्षित गर्दै विवेकशील नेपाली बाराले कुसमाडीमा रहेको ५७ घरपरिवारका सबै सदस्यलाई न्यानो कपडा वितरण गरिरहँदा सुखली निकै खुसी देखिन्थिन् । काखमा आठ महिनाको छोरा च्यापेर न्यानो कपडा वितरण कार्यक्रममा सहभागी भएकी उनले आफ्नो चिन्ता केही कम भएको प्रतिक्रिया दिइन् । ‘बच्चालाई बोरामा सुताएर सुकुल ओढाउनु पर्दाको पीडा कस्तो हुन्छ होला ? ’, उनले भनिन्, ‘चिसो बढ्दै जान थालेपछि चिन्ता पनि बढिरहेको थियो । अहिले ओड्ने र लगाउने लुगा पाएकी छु, धेरै खुसी छु ।’
घरका सबै सदस्यका लागि एक जोर न्यानो लुगा र ओढ्नका लागि ब्ल्यांकेट पाएको सुखलीले बताइन् । खोलामा गिट्टी कुटेर परिवारको गुजारा चलाउनु पर्दा निकै समस्या हुने गरेको भन्दै उनले सहयोगका लागि अरूसँग समेत आग्रह गरिन् । ‘खाट बनाउन हामी काठ पाउँदैनौं । किनेर ल्याउनका लागि पैसा हुँदैन’, उनले भनिन्, ‘हाम्रो हरेक वर्ष यसरी नै बित्दै आएको छ । निकै नै कष्ट हुन्छ ।’
सुखलीले आफ्नो पीडा सुनाइरहँदा छेउमै रहेकी शिवरानी माझी पनि परिवारले भोग्नुपरेको कष्ट बताइरहेकी थिइन् । आफ्नो परिवारले पनि सुकुल ओढेर जाडो काट्दै आएको उनले बताइन् । पाँच वर्षअघि एउटा संस्थाले कपडा वितरण गरे पनि त्यसयता न्यानो बाँड्न अरू कोही आएको उनलाई सम्झना छैन । ‘पाँच वर्षअघि जाडोको लुगा पाएका थियौं । त्यसपछिको हाम्रो जाडो निकै कष्टपूर्ण भयो’, शिवरानीले भनिन्, ‘यसरी सबैले सहयोग गरे बोरामा सुतेर सुकुल ओढ्नुपर्ने दिनको अन्त्य हुने थियो ।’
न्यानो कपडा पाउने थाहा पाएपछि काम छोडेर आएका ५० वर्षीय रामदेव माझीले जाडो महिना महिला र बच्चाका लागि निकै पीडादायक हुने बताए । आफूहरू दिनभर काममा भएका बेला जाडोको महसुस त्यति नभए पनि घरमा रहेका महिला, बच्चा र वृद्धवृद्धाले भने निकै सास्ती भोग्नुपर्ने उनको भनाइ छ । ‘हामी दिनभर खोलामा काम गर्छौं । रातको समयमा मात्रै जाडो महसुस हुने गर्छ’, उनले भने, ‘तर घरमा रहेका महिला, बच्चा र वृद्धवृद्धाको भने बिजोगै हुन्छ । घरभित्र घुर बालेर बस्न बाध्य हुन्छन् ।’ खोलामा गिट्टी कुटेर दैनिक दुई सयदेखि तीन सयसम्म कमाइ हुने भए पनि बिहानबेलुकाको छाक टार्नमात्र पुग्ने उनले बताए ।
चिसो बढ्दै जाँदा बच्चाको स्वास्थ्यमा समस्या आए पनि उपचार गराउन नसक्दा निकै पीडा हुने उनको भनाइ थियो । शीतलहरका समयमा बस्तीका अधिकांश मानिसलाई घरबाट बाहिर निस्कन समेत गाह्रो हुने उनले बताए ।
‘बाक्लो हुस्सु र शीतलहरका बेला गाउँको पीडा अरू कसैले देख्दैन । कोही पनि घरबाट बाहिर निस्कँदैनन्’, उनले भने, ‘त्यस्तो बेला न्यानोको खोजीमा हामी छट्पटिन्छौं । त्यसैले यो न्यानो लुगाले हामीलाई निकै राहत मिलेको छ ।’ विवेकशील नेपालीले मुसहर बस्तीमा रहेका ५७ घरपरिवारका दुई सय ५० भन्दा बढीलाई न्यानो कपडा वितरण गरेको थियो ।
विवेकशील नेपाली बाराका अध्यक्ष अर्पणराज घिमिरेले आर्थिक अवस्था कमजोर भएका र जाडोबाट अति नै प्रभावित भएका समुदायलाई लक्षित गर्दै संकलन गरिएको लुगा मुसहर बस्तीमा वितरण गरिएको बताए ।

कार्यक्रम दलितका आवाज

पुस १ , विभेद बिरुद्ध अभियान --कार्यक्रम दलितका आवाजमा २०७२ साल पुस १० गते नयांशक्ति निमार्ण अभियानमा लागिरहेका एनआरएन बहराइनमा कार्यरत कुमार विश्वकर्मासंग गरिएको कु्राकानी ।

Friday, December 25, 2015

दलित बस्तीमा सरकारले ‘जनता आवास कार्यक्रम’ ल्यायो तर घर बनाईदिएन

उदयपुर, पुस १०- विभेद बिरुद्ध अभियान -  सरकारले राम्रो घर बनाँइदिने भनेर भएको घर भत्काई खनेको खल्डोमा परी एक वर्षे बालकको मृत्यु भयो तर, नयाँ घर बनेन । सरकारले ल्याएको ‘जनता आवास कार्यक्रम’ अन्र्तगत उदयपुरको त्रियुगा नगरपालिका १७ स्थित गहिरुनको दलित बस्तिमा भएको घर भत्काई नयाँ बनाउन खनेको खाल्डोमा बालकको मृत्यू भयो तर, त्यही बस्तिमा अहिलेसम्म नयाँ घर बनेको छैन ।
सोही स्थानका स्थानीय २७ वर्षे रामकुमार सदाले सरकारले बनाइदिने भनेर भएको घर पनि भत्काई खनेको खाल्डोमा परी आप्mनो एक वर्षे छोराको मृत्यू भएको गुनासो गर्दै भने ‘सानो छोरो खेल्दै गएर खाल्डोमा परी म¥यो तर घर बनेन । ‘घर बनाउन खनेको खाल्डोमा परी एक वर्षे बालक छोराको मृत्यु भयो तर, सरकारले घर बनाईदिएन ।’ सदाले भने, अहिले पुसको जाडोमा तीन सन्तान श्रीमान श्रीमति परालको चाँङमा रात विताउन बाध्य छौ ।’आँखाभरी आँशुका धार पार्दै एभरेष्ट दैनिकको कुराकानीमा सदाले सरकारले ल्याएको ‘जनता आवास कार्यक्रम’ आप्mनो लागी दसा भएको बताए । सरकारी काम कहिले जाल घाम जस्तै भयो घर बन्ने कुरा पनि सदाले उहि कुरा दोहो¥याए घर बनाउने खाल्डोमा परी छोराको ज्यान पनि गयो घर पनि बनेन । ज्याल मजदुरी गरेर खाने सदाको परिवारको सरकारले बनादिने घरको सपनाले परिवारकै एक सदस्य खोसेको छ । यसरी सरकारले ‘जनता आवास कार्यक्रम’ अन्र्तगत अन्र्तगत मुसर, सदा रहेको दलित बस्तिमा २३ घर बनाइदिने योजना ल्याएको थियो । अहिले मुसर र सदा समुदाय जाडो मौसममा घरविहिन भई खुल्ला आकाशमा कष्टकर जीवन बिताइरहेका छन ।
सरकारले सुरक्षित घर बनाइदिने भएपछि भएको झुप्रो घर भत्काएर जाडोमा मर्नु न बाँच्नु भएर जीनव बिताईरहेको अर्का स्थानीय भुटै सदाले गुनासा पोेखे । ’नयाँ घर सरकारले बनाईदिन्छ भन्दै सरकारी मान्छेले पुरानो घर भत्काउन लगाए,’ भुटैले भने, ’नयाँ घर पाईन्छ भने हुन्छ भनेर खुसी हुँदै घर भत्काउन दियौं, तर अहिलेसम्म नयाँ घर बनाइदिएन्, जाडोमा परालको चाँङमा बास छ ।’उनका अनुसार प्रायःजसो सदा समुदायका अभिभावक भूमिहीन भएकाले बनिबुतो र अर्काको घरमा ज्याला मजदुरी गरेर खाने गरीब छन् । ठूला मान्छे अरुको काम गर्न जाने गर्छन् भने घरमा बालबालिका र बृद्धबृद्धा मात्र बस्ने गर्छन् । दिउँसो घाम लागेका बेला तापेर बसे पनि रात परेपछि खुल्ला आकाशमुनि बस्नुपर्दा शीत र चिसोले प्रत्येक घरका बालबालिका र बृद्धबृद्धामा बिरामीको संक्रमण बढ्न थालेको छ ।
आर्थिक वर्ष ०७२र७३ मा सहरी विकास मन्त्रालयले उदयपुरको पूर्वी नगरपालिका बेल्टार–बसाहा क्षेत्रमा २५ घर दलितलाई जनता आवास कार्यक्रमअन्तर्गत घर बनाउने कार्यक्रम राखेको थियो । त्यस्तै सदरमुकाम त्रियुगा नगरपालिकामा २३ र पश्चिम कटारी नगरपालिका क्षेत्रमा २२ वटा घर बनाउने कार्यक्रम रहेको सहरी विकास तथा भवन डिभिजन कार्यालयले बताएको छ । निमित्त डिभिजन प्रमुख इन्जिनियर ब्रम्हदेव चौधरीले मन्त्रालयबाट बजेट आउन ढिलो भएको तथा ढुङ्गा, गिटी र बालुवा निकासीमा त्यसैबेला सरकारले प्रतिबन्ध लगाएका कारण भवन निर्माण रोकिएको बताएका छन् ।
बालुवा, गीटी सहजै उपलब्ध भएको बेलटार–बसाहा क्षेत्रका ९५ प्रतिशत काम सम्पन्न भएर हस्तान्तरण गरिसकिएको उनले बताए । कटारीका पनि ८० प्रतिशत घर निर्माण सकिएको तर, सदरमुकाममा बालुवा गिटी पूर्णतः रोक लगाइएका कारण ५० प्रतिशतभन्दा माथि काम हुन नसकेको चौधरीको भनाइ छ ।
चौधरीले जनता आवास कार्यक्रमअन्तर्गत आर्थिक रुपमा अति विपन्न दलित परिवारलाई प्रतिघर एकलाख ८५ हजार लागतमा सरकारले धुुँवारहित भान्सा कोठासहितको दुईकोठे घर निमार्ण गरिदिने कार्यक्रम सरकारले ल्याएको थियो । घरधनीले १० हजार बराबरको श्रमदान अनिवार्य गरिएको घर बनिसकेपछि पुनः १० हजार बराबरको शुलभ शौचालय पनि सरकारले निर्माण गरिदिने भनेको थियो । जिल्लाको अन्य स्थानमा घर बने पनि त्रियुगा नगरपालिका १७ स्थित गहिरुनको दलित बस्तिमा हालसम बन्ने कुनै सुरसार छैन । दलित र मुसर बस्ति रहेका यस बस्तिमा चिसोका विभिन्न स्वास्थ्य समस्या आउने निश्चित भएको छ ।

Thursday, December 24, 2015

के बेपत्ता पारिएका तेजमान विश्वकर्मा जस्ता नागरिकहरुले न्याय पाउलान ?- टेकेन्द्र विश्वकर्मा

पौष ९- विभेद बिरुद अभियान ।
पारिवारिक अवस्था
सिन्धुली जिल्लाको बाहुनतिल्पुङ गाविसमा बुबा जगतमान विश्कर्मा र आमा कलिमाया विश्वकर्माको कोखबाट २०२९ सालमा तेजमान विश्वकर्माको जन्म भएको थियो । उहाँ परिवारमा जेठो छोरा हुनुहुन्थ्यो । राज्यबाट २०६० सालमा बेपत्ता हुनुभएका विश्वकर्मा अविवाहित हुनुहुन्थ्यो । उहाँको परिवारमा बुवा, आमा एक दिदी र दुई भाई छन् । उहाँ ‘प्रतिबोध’ द्धमासिक पत्रिकाको प्रकाशक पनि हुनुहुन्थ्यो ।


शैक्षिक अवस्था
तेजमान विश्वकर्माले बाहुनतिल्पुङमा ५ कक्षा सम्म पढनु भयो । उहाँले श्री कमला उच्च माध्यमिक विद्ययालयबाट एस.एल.सी. पास गर्नू भएको थियो । जीवनमा केही गर्नुपर्छ भन्ने मान्यता राख्ने उहाँ उच्च शिक्षाका लागि २०४९ सालमा काठमाण्डौं प्रवेश गर्नुभएको थियो । विरानो सहर काठमाण्डौमा उहाँ बेसहारा हुनु भयो । उहाँ काठमाण्डौ आएको तीन दिन त बसन्तपुरको काष्ठमण्डप मन्दिरको भुईमा सुत्नु भयो । तर पनि उहाँको आटिलो स्वाभावले गर्दा यसलाई जीवनको नयाँ संघर्षको रुपमा लिनु भयो । बाल्मीकी क्याम्पसबाट आइए पास गरी स्नातक तहको लागि त्रिचन्द्र क्याम्पसमा भर्ना हुनु भएको थियो । उहाँको गिराफतारी त्यसै बेला भएको थियो ।
राजनीतिक सहभागिता
दलित समुदायमा जन्मनुको पीडालाई उहाँले सानै उमेरदेखि भोग्नु भयो । उहाँ स्कूलको विधार्थी हुँदा स्कुल परिसरमा रहेको पानीको भाडोबाट आफैले पानी झिकेर पिउनेक्रममा आफ्नै सहपाठीहरु (जो गैर दलितका थिए) र कथित माथिल्लो जात मानिनेहरुले जातीय अपमान गरेका थिए । ज्ञानको ज्योति फैलाउने विद्यालय जस्तो स्थानमा भएको छुवाछूतको विभेद तथा सामाजिक बहिष्करणले गर्दा उहाँमा त्यही बेलादेखि नै राजनीतिमा लाग्नु पर्छ भन्ने चेतना जागेको थियो ।
त्यसैले उहाँले राजनीतिक संघर्ष विना समाजमा व्यप्त रहेका जातीय विभेद र छुवाछूत, असमानतासाथै विकृति र विसंगतीहरु हटाउन नसकीने रहेछ भनी राजनीतिप्रति प्रभावित हुनु भयो । गलत कुराको डटेर विरोध गर्ने उहाँको निडर स्वाभाव भए पनि समाजमा उहाँलाई साथ दिने कोही पनि भएनन् । उहाँ केही समय निष्क्रीय बस्नु भयो । तत्कालिन समाजले उहाँको जुझारुपनलाई गलत रुपमा अर्थायो । उहाँलाई राम्रो मान्नेहरु विपक्षमा उभिए । त्यसपछि आफ्नो समाजप्रति उहाँको दृष्टिकोण पनि बद्लियो । समाजबाट खासै अपेक्षा राख्नु भएन । यद्यपी गाउँमा बसेको बेलामा गलत राजनीतिक चिन्तन र सस्कृतिका विरुद्ध निरन्तर प्रतिवाद गरिरहनु हुन्थ्यो ।
उहाँ कम्युनिष्ट पार्टीप्रति आकर्षित भए पनि त्यो विचार बोकेका कसैलाई नभेटेको हुँनाले तत्काल सुर्यबहादुर थापाको पार्टीमा सक्रिय हुनुभयो । विस्तारै एस.एल.सी. तहको पढाइ सकिए पछि उहाँ काठमाण्डौं आउनु भयो । त्यस बीचमा जीउनको लागि विभिन्न काम गर्दै आफ्नो पढाइलाई पनि सँगसँगै लैजानु भयो । त्यसै समयमा २०५२ सालमा तत्कालीन माओवादीले जनयुद्धको घोषणा ग¥यो । आफु जस्ता व्यक्ति र समाजको मुक्ति यसै पार्टीबाट हुने उहाँले ठम्याउनु भयो । यद्यपी उहाँ भने त्यसको केही वर्ष पछाडि मात्रै सहभागी हुनु भयो । पार्टीको सम्पर्कमा आएको केही समय पछि उहाँ दलित मुतिm मोर्चाको काठमाण्डौ जिल्ला सदस्यको रुपमा सक्रिय हुनु भयो । २०५७ सालको स्ववियु निर्वाचनमा उहाँले बालमिकी क्याम्पसमा सभापतिमा आफेनो उमेदवारी दिनु भयो । तर झिनो मतले उहाँ पराजीत हुनु भयो ।

त्यसको लगत्तै तानाशाही राज्य सत्ताले अशोक सुनार, बन्धु दाहाल लगाएतका साथीहरुलाई डल्लु स्थित एउटा घरमा पार्टीको वैठक बसीरहेको अवस्थामा गिरफतार ग¥यो । त्यस पछि उहाँ लगायतको टिमलाई जेल चलान ग¥यो । २०५९ सालमा तत्कालीन नेकपा (माओवादी) र सरकार पक्षबीच बार्ता हुने भए पछि १४ महिनाको कठोर जेल जीवन पछि उहाँ रिहा हुन भयो । तर २०६० सालमा वार्ता असफल भए पछि पुन २०६० साल मंशीर ५ गते उहाँ पुनः गिरफतारीमा पर्नु भयो ।
सङ्घर्षमय जीवन
आफन्तको साथ सहयोग विना काठमाण्डौंमा आएसँगै उहाँको जीवनमा दुःखका दिन सुरु भए । यो विरानो सहरमा अरुको साथ हुने कुरा भएन । त्यसैले उहाँले कैयौ रात बसन्तपुर दरवारको खुल्ला आकाशमा विताउनु भयो ।
रात जसरी विते पनि उहाँको दिन कामको खोजिमा वित्यो । केहि समय पछाडि गार्मेन्टमा काम पाउनु भयो । त्यस लगत्तै बसाई पनि परिवर्तन भयो । उहाँमा आफ्नो अध्ययनलाई पनि सँग सँगै अगाडि बढाउने उत्कट चाहना थियो । त्यसै क्रममा त्या चाँजो पाँजो मिल्यो र उहाँ क्याम्पस भर्ना हुनु भयो ।
काठमाण्डौमा बाँच्नको निम्ति उहाँले कुल्ली कामदेखि भृकुटी मण्डपमा टिकट काटने, फुटपाथमा बसेर कपडा बेच्ने जस्ता काम गर्नुभयो । यसैक्रममा उहाँ कान्तिपुर दैनिक पत्रिकाको हकर बन्नु भयो । लामो समयसम्म पत्रिकामा हकरको काम गर्नेक्रममा सञ्चार माध्यमको महत्वलाई नजिकबाट बुझ्ने मौका पाउनु भयो । फलस्वरुप यसैक्रममा दलित समुदायका युवाहरुको समुह बनाएर “प्रतिवोध” नामक द्धमासिक प्रत्रिका प्रकाशन गर्नु भयो । पत्रिकाको पहिलो अंकको प्रकाशक प्रेम विश्वकर्मा थिए । त्यसपछि उहाँ आफै सो पत्रिकाको प्रकाशक भएर पत्रिका निकाल्नु भयो । जसको सम्पादक अर्जुन विश्वकर्मा (नवलपरासी), व्यवस्थापक पूर्ण नेपाली (सुर्खेत) र अन्य युवाहरुमा रेम विश्वकर्मा, सुभाष दर्नाल, नारायणी वि.क. लगाएत थिए । उहाँ पहिलो पटक जेल पर्नु अगाडि सो पत्रिकाको तीन अंक प्रकाशित भएको थियो ।

माओवादी राजनीतिक गतिविधिमा भुमिगत रुपमा सक्रिय भएर काम थाले पनि सो कुरा आफुसँग वस्ने भाइहरुबाट गोप्य राख्नु भयो । डल्लुमा बस्दा पार्टीको कार्यक्रमका निम्ति चन्दा स्वरुप संकलन गरेको चामल, चिउरा, दाल नुन लगाएतका सामानले कोठा भरिपछि हामीलाई बल्ल थाहा भयो । त्यतिबेला सुत्ने ठाउँ नभए पछि साथीको डेरामा गएर सुतेको अझै मानसपटलमा ताजै छ । पार्टीको लागि भनेर जुटाईएका सामानहरु जस्ताको तस्तै बुझाउने उहाँको बानी थियो । त्यतिवेला कोठामा वहाँका धेरै साथीहरु अर्जुन विश्वकर्मा, नारायणी वि.क आइरहनु हुन्थ्यो । त्यस्तै हाल बेपत्ता रहेका अशोक सुनार, अजय शाही, निश्चल नकर्मी आदि पनि आई रहनु हुन्थ्यो ।
२०५७ सालमा डल्लुबाट उहाँ लगायतका साथीहरुलाई गिरफतार गरेपछि नजर बन्द गरेर कोठामा ल्याई छापा मारियो । संयोगवस पार्टीको पर्चा भएको कार्टुन प्रहरीले फेला पारेन । लगत्तै हनुमान ढोकामा लगेर राखियो । हामीले चार पाँच दिन पछिमात्रै भेटन दियो । त्यसपछि खान पु¥याउनु पर्ने रहेछ । आफनो मान्छेलाई म आफैले खान लिएर जान्थे । यद्यपी भेटन भने दिएन ।
उहाँलाई पन्द्र बीस दिन पछि सुन्धारा सेन्टर जेलमा चलान गरेको रहेछ । त्यसको चौध महिना पछि रिहाइ ग¥यो । त्यसपछि उहाँ घर जानु भयो । सवैसँग भेट घाट गर्नु भयो । घरमा हप्ता दिनको बसाई पछि पुुनः काठमाण्डौ आउनु भयो । घर परिवारका सबैले घरमै बस्ने आग्रह गरे पनि उहाँ मान्नु भएन । फेरी क्रान्तिको बाटोमै लाग्न रहेछ । त्यो कुरा म अहिले बुझ्दै छु ।

बेपत्ता नागरिकले के पाए?
मेरो दाजुलाई राज्यले बेपत्ता बनाएको आज बाह्र वर्ष भएछ । यतिन्जेल न सास पाइयो न लास नै पाइयो । आज भोली भन्दा भन्दै आफनो सन्तानको आसमा बसेका कति बेपत्ता नागरिकका आमा, बुबा र आफन्तहरुले स्वयम आफुलाई पनि गुमाइ सके । तर बेपत्ताहरु राज्य मौन छ ।
कतिका छोराछारीहरुले बाबा, आमा, खोइ भन्छन? श्रीमानको पर्खाइमा श्रीमतीले आफुलाई नै भुली सके । कस्लाई पो हँुदैन आफन्त वा सन्तानको माया? आँखा भरी आशुको भेल बोकेर दिन र रातलाई गन्दै बाह्र वर्ष भएछ तर हामीलाई हिजो जस्तै लाग्छ । आज आउला भोली आउला भन्दै अझै पनि आफ्ना सन्तान आउने आसमा कति परिवार बाटो कुरेर बसेका छन । समाज बदल्न राजनीतिलाई सर्वपरी ठानेर हिडने यी मानिसहरु आज कसैको नजरमा परेका छन त?
वेपत्ता नागरीक जनताका निम्ति नै लडेका होइन र? वास्तवमा राजतन्त्र बचाउने र फाल्नेबीच लडाई भएको थियो । राजतन्त्र जोगाउनेले हारे, राजतन्त्र फाल्नेले जिते तर पनि यी बीजयी सत्य मान्छेहरु अझै मरीरहेका छन्, बेपत्ता छन् । यीनै नागरिकका साथ पाउनेहरु यतिबेला उपराष्ट्रपति, प्रधानमन्त्री, सभामुख, मन्त्री, सभासद जस्ता पदमा आसिन भएका छन । तर बेपत्ता भएका यी नागरीक आज यतिका समय सम्म अत्तो पत्तो छैन ।
राज्यका महत्वपूर्ण निकायहरुमा यिनै नागरिकका अग्रजहरु सत्तासीन छन । खोइ त यी नागरीकलाई कहीले खोज्छ राज्यले? यी नागरीकका परिवार आज रोएर बसेको छन । घरमा खाने रासन छैन, विरामी हुँदो उपचार गर्ने खर्च छैन । छोरा छोरीलाई स्कूल पठाउन सक्दैनन् । बुढेसकालका सहारा गुमाउने सयाँै बाबु आमा आज रोएरका छन् । तड्पीएका छन । यी नागरिकलाई भ¥याङ बनाएर आज धेरै जना सामाजिक रुपमा नेता, आर्थिक रुपमा सम्पन्न र पहँुचमा पुगेका छन् । आखीर के का निम्ति? बेपत्ता नागरिकलाई फगत बलिको बोका बनाइयो । देश बदल्न हिडेकाहरुलाई आतंककारी घोषणा गर्दै तिनका टाउकाको मुल्य तोक्नेहरु आज सत्तासिन छन । बेपत्ता बनाउने व्यत्तिलाई बढुवा नगर भन्दै बेपत्तँ परिवारजन बालुवाटारमा आन्दोलित हुँदा प्रहरीको कुटाइ समेत खानु प¥यो । परिवर्तको आन्दोलनमा होमिएकामध्ये पन्ध्र हजारको हाराहारीमा सहिद भए, त्यत्तिकै संख्यामा घाइते भए भने राज्य पक्षबाट नागरीकहरुलाई बेपत्ता बनाउने काम पनि उस्तै भयो ।
दश बर्षे संघर्ष पञ्चात माओवादी र तत्कालीन सरकारबीच शान्ति सम्झौता हुँदा राज्यद्धारा बेपत्ता पारिएका नागरिकलाई पनि तत्काल सार्वनिक गर्ने भन्ने कुरा भयो । सरकार पक्षबाट सहिद हुनेहरुलाई राज्यले सम्मान गर्ने जस्ता सकारात्मक कुरा भए पनि त्यो सम्झौता आज आएर बिर्सिएको छ । माओवादी पार्टीमा आएको टुट र फुटले त्यो सम्झौता अरु ओझेलमा हुने सम्भावना छ ।

के अब पुर्ण पौड्याल, विपिन भण्डारी, सिएन ढुङगाना, निश्चल नकर्मी, तेजमान विश्वकर्मा लगाएत १०९५ जना ती बेपत्ता नागरिकहरुले न्याय पाउलान?

लेखक : बेपत्ता तेजमान विश्वकर्माकाकान्छा भाई/दलित अन्लाइन बाट