७२ वर्षीया तीर्थमाया विश्वकर्मालाई बोक्सी भन्दै दिशा खुवाइयो

विभेद बिरुद्ध अभियान ,मंसिर ७, २०७३- ‘तँ बोक्सीले गर्दा हाम्रो सन्तान सधैं विरामी परिरहन्छ । यसको बोक्सी मन्त्र आज झार्नुपर्छ भन्दै मलाई समातेँ । प्लास्टिकमा पोकोमा ल्याएको केको हो नर्क (दिसा) खुवाउन लाग्दा गुहार मागेँ । हार गुहार सुनेर आएका मानिसले दिसा खुवाएर किन अमानवीय काम गर्न लागेको भन्दाभन्दै पनि नर्क मुखमा दलेर ''बोक्सी भएकोले मन्त्र झार्न खुवाएको हौं'' भनि हिँडे ।’

दक्षिणी गाउँ हावा गाविस- ३ की ७२ वर्षीया तीर्थमाया विश्वकर्माले आइतबार जिल्ला प्रहरी कार्यालय दोलखामा जाहेरी दरखास्तमा आफूमाथि भएको अन्याय यसरी पोखिन् । जाहेरीमा आरोपितमा उनकै देवरहरु केशव र काले विश्वकर्मालाई प्रहरीले सोमबार पक्राउ गरेको छ । जाहेरीमा उल्लेखित प्रत्यक्षदर्शी भनिएका छिमेकीहरु बीरबहादुर सुनुवार, अम्बरबहादुर विक, कृष्णप्रसाद फुयाँल, जीतबहादुर सुनुवार र रणबहादुर विकलाई केही बुझ्न भनेर प्रहरीले झिकाइसकेको छ । पक्राउ परेका केशव र कालेले भने आफूले उक्त कार्य गरे-नगरेकोबारे केही बोलेका छैनन् ।

कथित ‘बोक्सी’ भन्दै दिएको यातनाविरुद्ध उजुरी गर्न आएकी तीर्थमाया उभिन नसकेर प्रहरी कार्यालयको भित्तामा अढेस लागेर बसेकी थिइन् । पाठेघरको शल्यक्रियापछि उनलाई उठ्न र हिँडडुल गर्न अप्ठ्यारो छ । बोक्सीकै आरोपमा एकपटकको कुटाइबाट उनको औंला समेत भाँच्चिएको छ । राम्रोसँग उपचार नहुँदा त्यो औला बाङ्गो छ ।

बोक्सी आरोपपछि पटकपटक यातनाको फेहरिस्त सुनाउँदा तीर्थमायाको मन भक्कानिन्छ र आँखाबाट आँसु झर्छ । एकपटक हैन, बिहे भएर आएपछि नै बोक्सीको कथित पदवी शीरमा बोकेर हिँड्दा उनलाई कहिलेकाहिँ मरुँमरुँ लाग्छ । केही वर्षअघिको एउटा घटना उनले सुनाउँदा उनी धुरुधुरु रोइन् । ‘केहीवर्षअघि काकाको २२ वर्षको छोरा एक्कासी मर्‍यो । साइली देउरानीले गाउँ/समाजकै अगाडि तँ बोक्सीले मेरो दिदीको छोरासम्म टोकिस् भनिन्।’

सहनै नसकेर मैले त्यतिखेर भनेँ, ‘भगवान मैले टोकेको रहेछ भने मलाई लागोस, हैन भने तलाई लगोस भनेर घामतिर फर्की ढोगेँ,’ जिल्ला प्रहरी कार्यालय दोलखाको आँगनमा सोमबार आफूमाथि लागेको आरोपहरुको चाङ तीर्थमायाले एकपछि अर्को गर्दै सुनाइन् ।

‘चार वर्षअघिको झुण्डिएरै मर्न मन लागेको अर्को घटना यस्तो छ,’ उनले अगाडि भनिन, ‘२०२० सालको भदौमा जन्मिएको मेरो आफ्नै भाइ चरिकोटस्थित च्छोरोल्पा अस्पतालमा ल्याउँदै गर्दा केहीसमयअघि मर्‍यो । मलाई भाइ मरेको पीडा त छँदै थियो तर आफ्नै देउरानीले सबैका सामू भाइ पनि टोकिस् भनेर तथानाम गाली गरिन् ।’

त्यसबेला झुण्डिएर मर्न मन लागेको तर श्रीमान (रणबहादुर)ले सम्झाएपछि मन थामेको उनीले सुनाइन् । ‘मालिक (श्रीमान) साह्रै सोझो हुनुहुन्छ, भाइ र बुहारीहरुले भन्यो भन्दैमा मर्नु हुँदैन भनेकाले मन थामेँ,’ उनले भनिन् । त्यतिखेरै प्रहरीकहाँ सहारा माग्न आउन लागेको तर श्रीमान्‌कै कारण नआएको उनले बताइन् ।

गत कात्तिक २७ गते पनि उनलाई दिसा खोजिएको रहेछ । घटनापछि भने उनी सदरमुकाम चरिकोट सातदोबाटो चोकमा आइन् । घटना सम्झँदै एक्लै रोइरहिन् । बाटै एक महिला   रोइरहेको राजनीतिकर्मी कमला कार्कीले देखिन् । ‘स्कुटर रोकेर बुझ्दा बोक्सीको आरोपको सिकार रहेकी आमा पो रहिछिन्,’ कार्कीले भनिन्, ‘त्यसपछि म आफैं हावा गाविस पुगेर घटनाको सत्यतथ्य बुझेपछि जाहेरी गर्न सघाएँ,’ उनीले भनिन् ।

तीर्थमाया श्रीमानको साथमा बस्छिन् । एकछोरो पनि भिन्न भएर बसेका छन् । दुई छोरीको बिहे भइसक्यो । ‘मालिक आरनको काम गर्नुहुन्छ । फलामको काम गरेर ६० देखि ७० जना‘विष्ट’ कमाउँनुहुन्छ । उनीहरुले दिएको अन्नहरु खाएर बाँचेका छौ,’ उनले दु:ख सुनाइन् । घरकै मान्छेहरुबाट खेदिँदै आएकी तीर्थमाया गाउँलेबीच मायाको पात्र हुँदाहुँदै  एकपटक आमा समूहकी अध्यक्षकै सिकार बन्न पुगेको बताउँछिन् ।

‘गाउँमा प्यारो, घरमा आखाँको किरो’

उनीसँग सुत्केरी गराउने सीप छ । गाउँमा अप्ठ्यारो पर्दा उनलाई सबैले बोलाउँछन् । १६ वर्षदेखि सुढेनी काम गर्दा उनले लगभग १५ जनालाई सुत्केरी गराएकी छन् । आफूले सुत्केरी गराएर भएका बच्चाहरु हुर्कँदै गरेको देख्दा उनी खुसी हुन्छिन् ।

भन्छिन्, ‘श्रीमान् र आफ्नो छोरोछोरीबाहेक आफ्नो परिवारका मानिसले बोक्सी भने पनि अरुको प्यारी छु । गाउँभरी सुत्केरी गराउन जान्छु । त्यतिमात्र हैन सानो जातिले लगाएको लुगा लगाउँदा बच्चा दु:ख/विमारी हुन्नन्, रक्षमा हुन्छ भन्दै माग्छन् । माग्ने जतिलाई आफ्नो फरिया च्यातेर दिन्छु । त्यसको भोटो र टोपी सिलाएर लगाउनेहरु अहिले १५ वर्षसम्म भैसके ।’

कथित ‘बोक्सी र तल्लो जात’ जस्ता समाजिक अन्धविश्वासको भूमरीमा बाँचिरहेकी तीर्थमाया भन्छिन्, ‘सानो जाति भन्दा चित्त दुख्दैन तर बोक्सी भन्दा चाहीँ झुण्डिएर मर्न नै मन लाग्छ ।’

‘सम्पत्ति खोस्न बोक्सीको आरोप’

‘मालिक (श्रीमान) जेठा भइकन पनि सोझो भएकैले म हेपिएकी हुँ । दुई देवर र उनीहरुको सन्तानलाई ससुराले बन्धकी राखेको जग्गा फिर्ता गरेर कमाएको रिस हो,’ बोक्सी भन्दै पटक-पटक कुटिनुको कारणबारे तीर्थमायाले बताइन् ।

उनीले घटनाको जड यस्तो रहेको बताइन, ‘तीन भाइ छोराहरुलाई सम्पत्ति बाँडेपछि आफ्नो भागको चाहीँ बन्धकी राखेर ससुरा हिडेँ । ऋण तिर्न नसकेर ससुरा जग्गा जिम्मा लगाई हिँडेपछि त्यो मेरो श्रीमान्‌ले ऋण तिरेर जग्गा फिर्ता गर्नुभयो । जबदेखि त्यो कमाउन थाल्यौ त्यहाँदेखि बोक्सीका बोक्सी भन्दै गाली खान थालेँ ।’

आमा कुटिएपछि छिमेकी गाउँ जफेमा बिहे भएकी छोरी शान्ति विकले भनिन, ‘मेरो बिहे भएको २२ वर्ष भयो । अहिले पनि माइती जादाँ काकाहरुले मलाई समेत कुट्छन् ।’ बारम्बार सम्पत्तिको कारण झिकेर अन्तमा बोक्सी भन्दै बद्‌नाम गर्ने गरेको उनले बताइन् ।

‘दसैंमा घर जाँदा मलाई पनि कुट्न आए । काकाहरुले तेरो पनि साप्राको मासु झार्छु भने । एउटा बारीका पाटाका निम्नी सधैं बोक्सी भनेर झाँको झार्छन्,’ उनले भनिन् । उनका अनुसार बुबा र आमाको नाममा ससुराको समेत गरेर एक रोपनी जतिमात्र जमिन छ ।