विभेद बिरुद्ध अभियान- फागुन २९ गते । बागलुङ जिल्लामा भर्खरै सम्पन्न गैरदलित वर्गको मानसिकतामा दलितपन कसरी संरचित छ त भन्ने अध्ययनको निष्कर्षमा भन्न सकिन्छ – दलितभित्रै रहेको कुसंस्कृतिले दलितपन कायम राखेको छ ।
५० देखि ८० वर्ष समूहको ‘उच्च जातका मानिस’ र दलित जातका मानिसमा गरिएको यस इथ्नोग्राफिक अध्ययनअनुसार उपल्लो जातका खासगरी पुरानो पिंढीले दलितहरूलाई ‘सिनो खाने जात’, ‘ठूलो हाड खाने जात’, ‘जाँड रक्सी चढाउने÷खाने जात’, ‘ठाडो गाली गर्ने जात’, ‘फोहोरी काम गर्ने जात’, ‘फोहोरी जात’, ‘हिँड्दा देखेपछि साइत बिग्रिने जात’ जस्ता घृणित विम्बका रूपमा बुझ्दा रहेछन् । उनीहरूको दिमागमा यीलगायतका अरू थुप्रै सांस्कृतिक तथा धार्मिक यथार्थ र मिथक कुराहरूले बास गरेको देखियो । त्यसैको आधारमा यस अध्ययन क्षेत्रको ग्रामीण समाजमा जातपात र छुवाछूत प्रथा कायम रहिरहेको उनीहरूको जिकिर छ ।
उपल्ला जातिका मानिसहरूले भनेका कुराहरूको सत्यता छ छैन एवं छ भने के कति र कस्तो अवस्थामा छ त भनेर दलित घर परिवारमा पनि अवलोकन गर्ने र यथार्थ खोतल्ने काम भयो । नयाँ पुस्तामा सिनो खाने चलन अन्त्य भए पनि पुरानो दलित पुस्तामा यदाकदा सिनो खाने चलन अद्यापि कायम रहेको पाइयो । रक्सी चढाउने÷खाने, ठूलो हाड खाने चलन अब दलित मात्र सीमित रहेन । यो उपल्लो जातिको नयाँ पुस्तामा झाँगिदै गइरहेको छ । उपल्ला जातका नयाँ पुस्ताले या त लुकाएर घरमै या बजारबाट किनेर ठूलो हाडवाला मासु खाने गरेको पाइयो । रोचक तथ्य अझ के भेटियो भने भट्टी पसल आजभोलि दलितबाट गैरदलितको घरमा सरेको छ । हिजो द्वन्द्वकालमा जाँडभट्टी बन्द गर्दै हिँड्ने स्थानीय माओवादी नेताहरू पनि आफैँ ती भट्टी पसलको मालिक भइरहेको दखिन्छ ।
गाउँमा दलित समुदायका युवापुस्ता पनि भारत र खाडी मुलुकमा श्रम गर्न गएका छन् । जो युवा तथा काम गर्न सक्ने वयष्क र वृद्ध–वृद्धा दलितहरू गाउँमा छन्, उनीहरू अझै बालिघरे, हलिया प्रथामा लागिरहेका छन् । खासगरी विश्वकर्माहरूको आरन पेसा, परियारहरूको लुगा सिउने पेसामा बालिघरे प्रथा कायमै छ । हलिया प्रथा आजकल ज्यालादारीमा रूपान्तर भएको छ । प्रायजसो गाउँमा भएका दलितहरू ज्याला मजदुरीका लागि घरबाट निस्कन्छन् । दिउँसोभरि कडा परिश्रम गर्दछन् गैरदलितका घरमा । कमाएको जति साँझ गैर दलितको घरमा सञ्चालित रक्सी भट्टीमा स्वाहा बनाएर राति घर पुग्छन् । अनि सुरु हुन्छ – घरेलु हिंसा, महिला हिंसा, बालबालिका हिंसा र वृद्ध–वृद्धा हिंसा । वास्तवमा जाँडरक्सीको कुसंस्कारले यति नराम्रो गरी जरा गाडेको छ कि प्रायः दलित परिवारका कलिला बालकहरू प्राथामिक तहको शिक्षा पनि पूरा नगर्दै भारातका गल्ली–गल्ली धाउन बाध्य छन् । दलित बालिकाहरू सानै उमेरमा बालविवाह स्वीकार्न बाध्य छन् । जाँडरक्सीको कुलतबाट ज्याला मजदुरी गरी खाने दलित परिवारको मात्र होइन, गैरदलित परिवारको पनि बिल्लीबाठ भएको छ ।
राज्यले संविधान र कानुनमा जातपात र छुवाछूत अन्त्य भएको घोषणाले एक दशक नाघिसक्यो । तर समाजमा भेदभाव ज्यूँका त्यूँ छ । माओवादी द्वन्द्वकालमा घटेको जातीय भेदभावको ग्राफ झन् बढेर गएको छ । गैरदलितका घरमा बालिघरे, ज्याला मजदुरी गरेर बनिवुतो गर्ने दलितले पल पलमा भेदभावको सामना गरिरहेका छन् । गरिबीको दुष्चक्रले गाँज्दै लगेको छ । अनि फोहोरी देखिनेदेखि लिएर जोखिमयुक्त काम गर्न बाध्य हुँदारहेछन् दलितहरू । कुन चीज खाँदा के फाइदा÷बेफाइदा हुन्छ भन्ने सामान्य चेतनाको स्तर पनि नहुँदा स्वस्थकर खानाबाट बञ्चित छन् । सचेतनाकै अभावले राज्यबाट पाइने सामाजिक सुरक्षामा उनीहरूको पहुँच सहज छैन । गरिबी परिचय पत्र वितरण अध्ययन टोली उनीहरूको घरमा पुग्दैन । अरू समाजको जान्ने मान्छेको भरमा फारम भर्दा धनी दलित र गैरदलितले नै पाउँछ । गैरसरकारी सङ्घ संस्थाहरू वास्तविक पीडित दलितका परिवारसम्म पुग्न सकेका छैनन् । जिल्ला सदरमुकाम वरिपरिका केही दलित घरपरिवार मात्र उनीहरूको लक्षित समूहमा पर्छन् ।
दलित समुदायले यी समस्याबाट पार पाउन राजनीतिक अस्त्रले मात्र सम्भव देखिँदैन । पुस्तौँदेखि मानिसका दिल दिमाग र चलन चल्तीमा रहेको खराबीलाई पनि फ्याक्नैपर्ने हुन्छ । पूजाआजाका नाममा पिउँदै आएको जाँडरक्सीको लतमात्र हटाउन सक्ने हो भने एउटा दलित परिवारको सामान्य बनिवुतोको जीवन चलाउन गाह्रो छैन । तर राष्ट्रिय संस्कृति नै बनिसकेको यो कुसंस्कारलाई हटाउन हामी सक्षम छौं त ? हिजो सभ्य समाज निर्माणको गफ चुट्ने आदर्शवान नेताहरू आजभोलि जाँडभट्टीमा अझै ठूला परिवर्तनको बकवास गरेको भेटिन्छ । एनजीओ आइएनजीओका विकासे कार्यकर्ता तारेहोटलमा महंँगा रक्सीकै तालमा समाज सुधारको गफ लडाइरहेका हुन्छन् । अनि कसरी सकिन्छ विचरो गाउँको दलितको जन्मजात लाएको रक्सी लत छुटाउन ?
अबको बहस गैरदलितलाई दोष दिएर मात्र परिवर्तन हुन्छ भन्नेमा होइन । आफैँमा रहेका कमी कमजोरीलाई हटाउन पनि उत्तिकै सक्रिय हुन जरुरी छ । त्यसका लागि गैरदलितले लगाएका आरोप सत्य हुन् कि भ्रम आफूतिर फर्किएर विश्लेषण गर्ने, ती आरोप सही भए सुधारतर्फ जोड दिने र गलत भए खण्डन गर्न सक्नुपर्छ । अहिले भइरहेको दलित आन्दोलन कता कता अल्लमल्लमा परेको छ । ताप्के नतातिकन बिंड तात्दैन भनेझैँ दलितहरूले आफ्नो समस्या हल गर्न आफैँ अग्रसर नभए अरूले गरेर कहिले पार लाग्ला ? पुरानो पुस्ताका गैरदलितको मथिङ्गलमा जगडिएर रहेको दलितप्रतिको सोंचलाई गलत सावित गर्न अभियानमा लागियो भने परिवर्तन सम्भव छ । गोरखापत्र बाट
No comments:
Post a Comment