के दलित सब्द आफैमा नराम्रो हो त ? - आशिष दुलाल

साउन ७ , विभेद बिरुद अभियान - म सानैमा देख्थें, मक्रानडाँडा हाम्रो पुरानो घर (जहा हजुरबा आमा बस्नुहन्थ्यो) जहा हाम्रो बारी कमाउन सन्ते कामीलाई जिम्मा दिईएको रहेछ । दिनभर काम गरेर जब उ घरमा भात खाजा खान आउथे, तब आवैंले बाहिर घोप्टयाएको थाल अंखोरा उत्तानो पारेर त्यसमाथी भात ढिढोका डल्लाहरु घोप्टयाउथिन, भाँडा माझेपछि ति सन्ते काका आफ्ना भाँडा धोई पखालि त्यसैगरी घोप्ट्याउथे। यो रीत उनलाई मात्र हैन बालिमा कमाएको टोप्रेल दमाईका लागिपनि लागुहुन्थ्यो जव उनि आफ्नो हातेकल लिएर पिंढिमा आईपुग्थे, या रोपाँईमा बेठिलाउन आफ्नो दमाहा बोकेर पुग्थे। बालि भित्राउन हतियार अर्चापेर होस या लाज ढाक्न कपडा सिलाईदिएर होस उनिहरु बिना समाजको अन्तरक्रृया चलेको कहिल्यै पाईन मेरो गाँउमा । तर पनि उनीहरु हामी भन्दा फरक ठानीन्थें, म ठ्याक्कै ठम्याउथें, त्यो त जातीय बिभेद र दलित प्रति गरिने छुवाछुतको ब्यवहार रहेछ, मेरो बुझाई बाल्यकालमा । स्कुले जिवनमा सवै भन्दा बढि माया गर्ने साथि या दाई भनौ रमेश नै थियो मेरो, तर पनि घर बाहिरैबाट बारिमा फलेको काक्रो मुला खूवाउने भन्दा बाहेक अनुमति थिएन हामीलाई, घरभित्र लैजाने सम्म पनि । त्यो शिक्षित तर बाहुन गाँउ थियो म बसेको । 

समय दौरानमै म रेडियोकर्मी बनें, रेडियोकर्मीकै तालिमका दौरानमा आयोजित पिकनिकको त्यो क्षण मलाई आजपनि याद छ, रेडियोमा दलित मुक्तिका कार्यक्रम चलाउने विक थरका सरले डढ्न लागेको पुलाउ चलाएका कारणले केहि ओभरसियर बनिसकेका साथिहरु (हामी भन्दा धेरै अग्रज) पाकेको भाग छाडेर जानूभएको, हेर्दा सामान्य तर सोचनीय थियो । संगै हेटौडाकै रेडियोमा काम गर्ने बहिनी सविता विक (हाल बिबिसि मिडिया एक्सनमा छिन) र म बिराटनगरमा एउटा फराकिलो धर्ती कार्यक्रम निर्माणहेतु तालिमका लागि जाँदा मैले परिचयको क्रममा मैले आÇनो थर ‘दुलाल’ भनेपछि (दलित भन्ने सोचेर) आत्मिय बन्दै गरेका साथिहरु टाढिदाँ र एक्ल्याउदा मैले दलित प्रतिको बिभेद सहँदाको अनुभुति गरेको थिएं, जुन पढाई भन्दा भोगाई फरक हुदो रहेछ, यद्यपि त्यो काल्पनिक पीडा जस्तै थियो मेरा लागि। युवा जमातमा अगाडि राम्रै भनेता पनि ‘हेर दलित पनि कस्तो राम्रो, आखिर जात त जनाई हाल्यो नी’ जस्ता डायलगहरु प्रसस्त सुन्नमा मिल्छन, हामीहरुकै बिचबाट, हो हामीले मनन गर्नै पर्छ । सिन्धुलीका रेडियो मै काम गर्ने दुइ सहकर्र्मी दलित र गैर दलितको बिबाह हुने कुरा थाहा पाएर ज्यानलाई नै हानी हुने भएपछि ति जोडि मकवानपुर आईपुगे, लुकेर बिहे सम्पन्न गरे। आज दुबैको जिवन सहज नै छ, तर यो त सिमित उधाहरण मात्र हो, दलितका मुद्दा र दयनिय स्थिती धेरै दर्दनाक छन्, ठाँउ परिभेष अनुसार थोरै तल माथि मात्र हो । र यो मुद्दा दलितको मात्र चासोको बिषय हैन, हाम्रो समाजको कलंक हो ।

दलितको नालीबेलीः 

मुलतः नेपालमा तीन किसिमका दलितहरु छन–पहाडे दलित, नेवारी दलित र मधेसी दलित। उनीहरु हिन्दु धर्मावलम्बी आर्य हुन्। अहिलेका दलितलाई चिन्न झण्डै तीनदेखि चार हजार वर्ष बीचको युगतिर फर्किनु पर्ने हुन्छ। 

महाभारतमा कर्णलाई अर्जुनले ‘शुद्रको छोरो’ भनेर जीवन भरी घोर अपमान गरेको वर्णन छ, महाभारतको महत्वपुर्ण पात्र कर्णलाई हेर्दा थाहा हुन्छ उक्त ग्रन्थको रचनाकालमा शुद्रलाई कति अपमान गरिन्थ्यो भनेर। तर त्यसबेला शुद्रलाई अछुतको व्यवहार भने गरिदैँनथ्यो। महाभारत भन्दा पुरानो ग्रन्थ रामायणमा पनि शुद्रको चर्चा छ। शुद्र वर्णको शम्बुक नामको ऋषिले तपस्या गर्दा राज्यमा अनिष्ट भएको भन्दै रामले उसको टाउको काटेर हत्या गरेको वर्णन छ। नेपालमा सुरु भएको जाति व्यवस्थाबारे लगभग सबैजसो इतिहासकारहरुको मत मिल्छ । लिच्छवीहरु (सन् २००–८७९) ले नेपालमा जाति व्यवस्था लागू गरेको इतिहासमा पाइन्छ। शुद्रलाई मन परेको पेशा रोज्न पाउने अधिकार थिएन। बाबुबाजेले जे पेशा गरे त्यही गर्नु पथ्र्यो। नत्र दण्ड गरीन्थ्यो। जातको आधारमा खानपान, रहनसहन र पोशाकमा पनि भिन्नता थियो। शुद्रलाई सुनचाँदीको गहना लगाउन, सम्पत्ति जोड्न र पढ्न प्रतिबन्ध थियो। सेवामुलक काम गर्ने शुद्रहरुलाई मल्लकाल (सन् ८७९ –१७६८) मा अनेकौँ जात उपजातमा विभाजन गरीयो। शाहवंशीय राजाहरुले यसैको सिको गर्दै जात व्यवस्थालाई निरन्तरता दिए। 

श्री ५ सुरेन्द्रको पालामा जंगबहादुर राणाले वि. सं. १९१० मा ऐन बनाएरै जाति प्रथालाई कडाईका साथ लागू गरे। त्यस ऐन अनुसार नेपाली समाजलाई ५ जातीय समुहमा बाँडियो। (१) तागाधारी (२) खस (३) मतवाली (४) पानी चल्ने शुद्र र (५) पानी नचल्ने शुद्र। शुद्रलाई पनि दुई वर्गमा बाँडियोः (१) सतशुद्र र (२) असतशुद्र।सतशुद्रमा राई, लिम्बु, गुरुङ, मगर, शेर्पा, थकाली, राउटे, थारु, धिमाल, कोचे आदि र असतशुद्रमा कामी, दमाई, सार्की, पोडे, च्यामे, कसाई, गाइने, वादी, मुसहर, चमार आदि वर्गिकृत थिए । असतशुद्रलाई पनि २ भागमा बाँडिएको थियोः (१) छोएमा छिटो हाल्नु पर्ने ः पानी पनि नचल्ने र छोएमा छिटो हाल्नु पर्नेमा सार्की, कामी, दमाई, गाइने, वादी, पोडे, च्यामे आदि थिए। र (२) छोएमा छिटो हाल्नु नपर्ने पानी नचल्ने तर छोएमा छिटो हाल्नु नपर्नेमा मुसलमान, तेली, कसाई, कुसुले, धोवी, म्लेच्छ (गोराहरु) आदि थिए। बकायदा कानुनद्धारा राज्यबाट तिरस्कृत र बहिस्कृत गरी अछुत बनाइएका असत शुद्रहरु नै अहिले दलित समुदाय भनेर चिनिन्छन्।

के दलित सब्द आफैमा नराम्रो हो त?

कतिपयलाई ‘दलित’ शब्द सुन्यो कि रीस उठ्छ। उनीहरु भन्छन् ‘दलित’ शब्दले गर्दा नै उक्त समुदायका मानिसहरु पछि परेका हुन् र पारिन्छन्। उनीहरु यो बिर्सन्छन् वा जान्दैनन् कि दलित समुदायमाथि थोपरिएको उत्पिडन झण्डै साढे तीन हजार वर्ष पुरानो हो। तर ‘दलित’ शब्दको प्रयोग सुरु भएको केही दशक मात्रै भयो। यो शब्दले दलनमा परेको दलिएको, थिचिएको भन्ने अर्थ दिन्छ। सानो जात भन्ने बुझाउँदैन। अनि अर्को कुरा यो कटर हिन्दु प्रथामा मौलाईरहेको देखिएता पनि पौराणिककालमा भगवान विश्वकर्माको पुजा हुनुले धर्मका नाँउमा केहि पाखण्डिहरुले ‘सुत्केरीको नाम गरी टाउको मैले खाँया’ जस्तो गरेका मात्रै हुन प्रष्ट हुन जरुरी छ ।

जातीय बिभेद कहा कति ? कतिले भन्छन्–दलितभित्रै सानो र ठुलो जातको भेदभाव छ। पहिला आफैभित्रको विभेद अन्त्य गर। दलितलाई सेवक र दास बनाइएको र त्यसको परिणाम स्वरुप कार्यकारी निकायमा नपुगेकोले उनीहरुभित्रको छुवाछुतको म सानैमा देख्थें, मक्रानडाँडा हाम्रो पुरानो घर (जहा हजुरबा आमा बस्नुहन्थ्यो) जहा हाम्रो बारी कमाउन सन्ते कामीलाई जिम्मा दिईएको रहेछ । दिनभर काम गरेर जब उ घरमा भात खाजा खान आउथे, तब आवैंले बाहिर घोप्टयाएको थाल अंखोरा उत्तानो पारेर त्यसमाथी भात ढिढोका डल्लाहरु घोप्टयाउथिन, भाँडा माझेपछि ति सन्ते काका आफ्ना भाँडा धोई पखालि त्यसैगरी घोप्ट्याउथे। यो रीत उनलाई मात्र हैन बालिमा कमाएको टोप्रेल दमाईका लागिपनि लागुहुन्थ्यो जव उनि आफ्नो हातेकल लिएर पिंढिमा आईपुग्थे, या रोपाँईमा बेठिलाउन आफ्नो दमाहा बोकेर पुग्थे। बालि भित्राउन हतियार अर्चापेर होस या लाज ढाक्न कपडा सिलाईदिएर होस उनिहरु बिना समाजको अन्तरक्रृया चलेको कहिल्यै पाईन मेरो गाँउमा । तर पनि उनीहरु हामी भन्दा फरक ठानीन्थें, म ठ्याक्कै ठम्याउथें, त्यो त जातीय बिभेद र दलित प्रति गरिने छुवाछुतको ब्यवहार रहेछ, मेरो बुझाई बाल्यकालमा । 
स्कुले जिवनमा सवै भन्दा बढि माया गर्ने साथि या दाई भनौ रमेश नै थियो मेरो, तर पनि घर बाहिरैबाट बारिमा फलेको काक्रो मुला खूवाउने भन्दा बाहेक अनुमति थिएन हामीलाई, घरभित्र लैजाने सम्म पनि । त्यो शिक्षित तर बाहुन गाँउ थियो म बसेको । समयदौरानमै म रेडियोकर्मी बनें, रेडियोकर्मीकै तालिमका दौरानमा आयोजित पिकनिकको त्यो क्षण मलाई आजपनि याद छ, रेडियोमा दलित मुक्तिका कार्यक्रम चलाउने विक थरका सरले डढ्न लागेको पुलाउ चलाएका कारणले केहि ओभरसियर बनिसकेका साथिहरु (हामी भन्दा धेरै अग्रज) पाकेको भाग छाडेर जानूभएको, हेर्दा सामान्य तर सोचनीय थियो । संगै हेटौडाकै रेडियोमा काम गर्ने बहिनी सविता विक (हाल बिबिसि मिडिया एक्सनमा छिन) र म बिराटनगरमा एउटा फराकिलो धर्ती कार्यक्रम निर्माणहेतु तालिमका लागि जाँदा मैले परिचयको क्रममा मैले आÇनो थर ‘दुलाल’ भनेपछि (दलित भन्ने सोचेर) आत्मिय बन्दै गरेका साथिहरु टाढिदाँ र एक्ल्याउदा मैले दलित प्रतिको बिभेद सहँदाको अनुभुति गरेको थिएं, जुन पढाई भन्दा भोगाई फरक हुदो रहेछ, यद्यपि त्यो काल्पनिक पीडा जस्तै थियो मेरा लागि। युवा जमातमा अगाडि राम्रै भनेता पनि ‘हेर दलित पनि कस्तो राम्रो, आखिर जात त जनाई हाल्यो नी’ जस्ता डायलगहरु प्रसस्त सुन्नमा मिल्छन, हामीहरुकै बिचबाट, हो हामीले मनन गर्नै पर्छ ।

 सिन्धुलीका रेडियो मै काम गर्ने दुइ सहकर्र्मी दलित र गैर दलितको बिबाह हुने कुरा थाहा पाएर ज्यानलाई नै हानी हुने भएपछि ति जोडि मकवानपुर आईपुगे, लुकेर बिहे सम्पन्न गरे। आज दुबैको जिवन सहज नै छ, तर यो त सिमित उधाहरण मात्र हो, दलितका मुद्दा र दयनिय स्थिती धेरै दर्दनाक छन्, ठाँउ परिभेष अनुसार थोरै तल माथि मात्र हो । र यो मुद्दा दलितको मात्र चासोको बिषय हैन, हाम्रो समाजको कलंक हो । 

जातीय बिभेद कहा कति ? 

कतिले भन्छन्–दलितभित्रै सानो र ठुलो जातको भेदभाव छ। पहिला आफैभित्रको विभेद अन्त्य गर। दलितलाई सेवक र दास बनाइएको र त्यसको परिणाम स्वरुप कार्यकारी निकायमा नपुगेकोले उनीहरुभित्रको छुवाछुतको व्यवस्था आफैले बसालेका होइनन्। ‘एक अर्काबिच छुवाछुत नगरे दण्ड जरीवानाको व्यवस्था मुलुकी ऐन १९१० मा प्रष्ट लेखिएको छ। कसले छोएको कसले नखाने भनेर दलितहरुलाई सानो ठुलोको रुपमा वर्गिकरण नै गरीएको छ।

 हजारौँ वर्षदेखिको सामाजिक अभ्यासलाई कानुन बनाएरै लागू गरेको यस्तो जातीय व्यवस्था अन्त कहीँ पाइदैन। तर यो बिभेद दलित माथि र दलित दलित बिचमा मात्र छैन, जातिय व्यवस्था जहिले पनि झर्ने क्रममा रहेको हरेक जाति बिचमा केहि न केहि बिभेद पाईन्छ र छ नै । उपाध्यायले जैसीलाई गरेको हेलां र बाहुन र क्षेत्रीबीचको जातीय विभेद मात्र हैन हिन्दु धर्म भित्रै पनि धार्मीक आस्थाका आधारमा एक अर्का जाति र स्वयं एउटै जितिका बिचमा पनि बढने बिभेद र छुवाछुत पाईन्छ ।

निश्कर्षः 

पत्रकार भएकैले पनि होला तर जातीय बिभेद बिरुद्ध र जातीय बिभेद बिरुद्धको अभियानको कुरा उक्काउने हो भने म पत्रकार सुवास दर्नाललाई संझन्छु, आफ्नो किशोरावस्थामै जागरण मिडिया जस्तो ससक्त र सक्रिय संस्था खोलेर, दलित पत्रकारहरु ऐक्यवद्ध गराएका दर्नाल र उनका समुहले  जागरण एफएम मार्फत दक्षिण एसियामै जातीय बिभेद बिरुद्धको बिगुल पत्रकारीता मार्फत नै फुकेका थिए । सन २००७ र २००८ का बिचमा प्रशारण भएको दलन टेलिचलचित्र यसै जागरण मिडियाको प्रस्तुती थियो, जसले जातीय बिभेद र दलित माथिको अमानवीय व्यवहारलाई प्रष्ट पारेको थियो । आज यी धुम्रकेतु जस्ता सुवास त यो संसारमा छैनन तर उनको जातीय बिभेद बिरुद्धको अभियान आज उनकी श्रीमती सरीता परियार र अन्य अभियन्ताले सम्हाल्दै छन, सरीता मकवानपुरे चेलि हुन ।सरीता आफ्नो श्रीमान र यस अभियानका अभियन्तालाई सधै जिवित राख्न र जातीय बिभेद बिरुद्धका अझ धेरै अभियन्ता जन्माउन हाल अन्तराष्ट्रिय पुरस्कार ुदर्नाल अवार्ड फर सोसीयल जस्टिसु तयारीमा जुटेकी छिन । 

यो बिज्ञापन हैन, एउटी मकवानपुरे चेलीको जातीय बिभेद बिरुद्ध उठेको साहसको थोरै सब्द प्रसंसा मात्र हो । सरीता माथि सामान किन्न जाँदा थर सुनेपछि सामान किन्न सक्दैनौ होला भनेको, दलित भएर कसरी अंग्रेजी बोल्न सक्यौ भनेको जस्ता अनगिन्ती प्रस्न आईलाग्छन, जसले सामाजीक सोचको प्रतिनिधित्व गरीरहेको छ । यो त बोल्न सक्नेका ब्यथा हुन, अझ गाँउ गाँउमा ईनार पधेंरा बाट आफैले पानी झिक्न बर्जीत छ, बिद्यालयमा दलित छुट्टै बेन्चमा पढ्नु पर्छ, दलित र गैर दलितले बिहे गरेकै कारण पुरै परिवार गाँउ निकाला गरिन्छ। अपमान अपहेलना मात्र हैन बिभिन्न हिंशाको सिकार हुन बाध्य हनुपर्छ । दलित–दलित भित्र पनि उचो निचोको भावनाले एक अर्कामै पनि बिभेद र बिखण्डन ल्याईरहेको छ । अतः जातीय पहिचान आफैमा सुन्दर होला तर पहिचानको आधारमा गरीने बिभेद दलित र उचो भनिने जात बिरुद्ध मात्र हैन, दलित–दलित भित्र, बाउन–क्षेत्री–जनजाती सबैबाट हट्नु जरुरी छ, ब्यवहारमै । 

–पत्रकार महासंघ मकवानपुरका सदस्य तथा शक्ति समूहको मिडिया संयोजक