राणाकालदेखि दलित आन्दोलनमा लागेका कालुसिंह नागरी

पचहत्तर वर्षका भए कालुसिंह नागरी । पञ्चायतकालमा सूदूरपश्चिममा दलित आन्दोलनका खम्बै मानिन्थे उनी । डोटीको विकट गाउँ खुल्लेखमा जन्मेका नागरी राणाकालदेखि दलित आन्दोलनमा लागेका हुन् । अझै पनि सक्रिय छन् । पछिल्लोपटक शैलेश्वरी मन्दिर प्रवेश आन्दोलनमा उनको सक्रिय भूमिकाको धेरै प्रशंसा भएको थियो ।दलित आन्दोलनका जेष्ठ नागरिकमध्ये एक नागरीलाई बुढयौलीले थिच्दै लगे पनि त्यस्तो कुनै ‘ठूलो’ रोग भने छैन उनलाई । अहिले पनि ठमठमी हिँड्छन् । यी बयोवृद्ध दलित नेताले भने, ‘गाविसको कामका लागि सिलगढी आइरहन्छु ।’ दलित र गैरदलितबीच ठूलो खाडल रहे पनि उनलाई गाउँभरिकाले अगुवा मानेका छन् ।

गाउँबाट खानेपानी र सिँचाइ-कुलोको समस्या लिएर साता दिनअघि जिल्ला विकास समिति आइपुगेका थिए । ‘खडेरीले पानीको मुल सुकेपछि अघिल्लो वर्ष धान रोप्न पाइएन,’ उनले भने, ‘धारासमेत सुके । गाउँ काकाकुल बनेपछि स्थानीय विकास अधिकारीसँग कुरा गर्न आएको हुँ ।’

उमेरमा खुब हिँडेकाले शरीर यति स्वस्थ भएको बताउने उनी जातीय छुवाछूतविरुद्ध दलितलाई जगाउन धेरै गाउँ चहार्थे । ‘कति ठाउँमा त प्रचार-प्रसार गर्दा कुटाइ खाने डर हुन्थ्यो,’ उनले बताए, ‘अनि, राति-राति एक्लै हिँड्थेँ ।’

गाउँमा स्कुल नहुँदा पढ्न पाएनन् उनले । तर, सम विकास केन्द्र डोटी नामको स्थानीय दलित गैरसरकारी संस्थाले ०५७ मा गाउँमा प्रौढ शिक्षाका कक्षा सञ्चालन गरेपछि अक्षर चिन्ने भएका रहेछन् । अहिले उनी चिठीपत्र र पत्रपत्रिका पढ्न सक्छन् ।

सिनो खाएकै कारण दलित हेपिएका हुन् भन्ने निष्कर्षमा पुगेका कालुसिंहले ०३० तिरै आफ्नो गाउँमा सिनो बहिष्कार अभियान चलाएका थिए । ‘त्यही वेलादेखि मैले माछा-मासु खान पनि छाडिदिएँ,’ उनले भने । त्यतिमात्र होइन, उनी लसुन-प्याज पनि खाँदैनन् ।

०००

भारतको हरिद्वार, काठमाडाँैको पशुपतिनाथलगायत तीर्थस्थलबाट ल्याएका रुद्राक्षका मालाले गला भरेका छन् उनले । उनका तीनजनै छोरा भारतमा चौकीदारको काम गर्छन् । छोराहरूको कमाइले उनको ठूलो परिवार जेनतेन पालिएको छ । एक बित्ता पनि जग्गा-जमिन छैन उनको । सानो तीनकोठे घरमा छोरा-बुहारी/नाति-नातिनासहित १२ जनाको परिवार बस्दै आएको छ । बिहान-बेलुकाको छाक टार्न मुस्किल पर्छ ।

बेलुका चिया पसलमा गाउँलेलाई देश र दुनियाँको खबर बताउने काम पनि गर्छन् उनी । रेडियोमा सुनेका राजनीतिक कुराका ‘वस्तुनिष्ठ’ विश्लेषण गरिदिन्छन् उनी । जिल्लाका गतिविधि र देशको हालखबर बताइदिने हुनाले उनलाई गाउँमा बिबिसी बाजे भनिँदोरहेछ । बहस गर्न असाध्यै रुचाउँछन् उनी । ‘जति बहस गर्‍यो, उति शरीर हल्का र स्वस्थ हुन्छ,’ उनले सुनाए ।

०००

डोटीको खातिबाडा गाविसमा पर्ने खुल्लेखमा जन्मे-हुर्केका कालुसिंहले किशोरावस्थादेखि नै जातीय छुवाछूत र विभेदविरुद्ध सामाजिक जागरणका लागि आफूलाई समर्पित गरेका हुन् । दलित मुक्ति आन्दोलनमा लागेको ६० वर्ष पुग्यो । कडा छुवाछूतका लागि ‘कुख्यात’ छ डोटी जिल्ला । छुवाछूत आज पनि चर्काे छ त्यहाँ । ‘एकै समाजमा बस्ने सबै मानिसले स-सम्मान बाँच्न पाउनुपर्छ भन्ने मान्यताले म दलित आन्दोलनमा होमिएको हुँ,’ उनले भने । मान्छे-मान्छे छोइए छोइछिटो हालेर चोखिने, होटलमा दलितले चिया खाए आगोको कोइला हालेर गिलास चोखाइने, पसलमा सामान किन्दा दैला अगाडिबाटै पैसा फ्यालेर हात थाप्नुपर्ने जस्ता विभेद उनले भोगेका छन् । उनका अनुसार यस्ता छुवाछूतबाट मुक्ति पाउने बाटो भनेको राजनीति नै हो । भन्छन्, ‘जबसम्म राजनीतिमा दलित सशक्त हुँदैन, तबसम्म उसले थिचोमिचो सहिराख्नुपर्छ ।’

राजनीतिको वकालत गरे पनि उनी भने कुनै पार्टीमा छैनन् । उनलाई कांग्रेस, एमालेलगायतका जिल्लास्तरीय नेताहरूलेे आफ्नो पार्टीको सदस्य भइदिन अनुरोध नगरेका पनि होइनन् । तर, उनी स्वतन्त्र राजनीतिका पक्षमा छन् ।

०४६ को जनान्दोलनपछि मदन भण्डारीको भाषण सुनेका थिए उनले सिलगढीमा । भण्डारीको धुवाँधार भाषण सुनेपछि एमालेमा प्रवेश गर्ने विचार गरेका थिए उनले । तर, ०४८ को चुनावमा एमाले प्रचार-प्रसारमा सक्रिय हुन खोज्दा जिल्लाका नेताहरूले उनलाई एमालेप्रति मोहभंग गराइदिएछन् । ‘ठुल्ठूला कुरा गर्ने नेताहरूले हाम्रो हातको नखाने भनेपछि म एमालेमा लागिनँ,’ उनले भने, ‘सर्वहारा वर्गको पार्टी भनाउँदो त त्यस्तो छ भने कांग्रेस झन् कस्तो होला भन्ने ठानेर कांग्रेसी नेताहरूले पार्टीमा आऊ भनेर बोलाउँदा सुन्या नसुन्यै गरेँ ।’

स्वतन्त्र राजनीतिमा लागेर जिल्लाका दुर्गम गाउँ-गाउँमा छुवाछूतविरुद्ध ठूलो संघर्ष चलाए उनले । ‘तर, उनी सम्झन्छन्, ‘दलितकै साथ नपाएकाले असफल भएँ । त्यसपछि म सामाजिक अभियानको बाटो रोज्न बाध्य भएँ ।’ नागरी अहिले दलित अधिकारसम्बन्धी काम गर्ने स्थानीय संस्थासँग मिलेर आफ्नो अभियानलाई निरन्तरता दिइरहेका छन् ।

श्रोत: नयाँ पत्रिका