उच्चजातीको मानसपटलमा रहेको दलितप्रतिको भेदभाव र छुवाछुतको भावना

रुचाल राजन

“गाउँबाट कोहि आफन्त आएभने घरबेटि संग कुरा गर्दागर्दै हामी यो जातका हौँ भन्लानकी भनेर पाहुनाकै पछि पछि लाग्नु पर्छ” आफ्नो पिडा यसरी सुनाउदै थिए दोलखाका कृष्ण वि.क. । उनले काठमाण्डौमा ड्राइभिङ गर्न लागेको झण्डै १८ वर्ष भयो । उनि भक्तपुरको बोडेमा राईको घरमा परिवार सहित बस्छन । घर धनिले उनलाई कृष्ण कार्की भनेर चिन्छन् । थर नफेरे कोठा नपाउने त्रासका कारण कार्की बनेर बस्नु परेको कृष्ण बताउँछन ।
त्यस्तै ओखलढुंगाका राजेन्द्र बिश्वकर्मा पनि काठमान्डौं बसेको धेरैवर्ष बितीसक्यो । दलित भएकै कारण कोठा नपाउने समस्याले उनले पनि आफुलाई खड्काको रुपमा चिनाईरहेकाछन । विश्वकर्माले अहिले काठमान्डौंमै घरपनि किनेका छन । तर किनेको घर आफ्नो नाममा नभएर श्रीमतीको नाममा छ । कारण नागरिकतामा विश्वकर्मा छ तर उनि खड्काको रुपमा चिनिन्छन । खास जात लुकाउनुको असर छोराछोरीलाई समेत परेको छ । बिश्वकर्माकी ठुली छोरी तारा अहिले २० वर्षकी भएकीछन् । तारा अहिले पाटन बहुमुखि क्याम्पसमा स्नातक तहमा पढ्दैछिन । उनका सबै शैक्षिक प्रमाणपत्रहरुमा नाम तारा बिश्वकर्मा नभएर खड्का लेखीएको छ । तारा अहिले थरकै कारण नागरिकता बनाउन समस्या परेको बताउँछिन । “ओखलढुंगा गएर नागरिकता बनाउनु पर्ने तर सबै शैक्षिक प्रमाणपत्रहरुमा खड्का छ, उता जन्मदर्तामा बिश्वकर्मा छ के गरि नागरिकता बनाउने साह्रै समस्या भयो” उनि भन्छिन । जात लुकाएकै कारण दलितका लागी विद्यालयबाट दिइने छात्रवृत्ति समेत नपाएको ताराको गुनासो छ । जातिय विभेद ग्रामिण भेगमा त छदैछ तर राजधानी जस्तो शहरमा पनि दलित भएकै कारण कोठा भाडामा नपाईने समस्या मुख्य रुपमा रहेको छ ।
मानव समाजको शुरुकाल देखी अहिले सम्मको इतिहास पल्टाउने हो भने करिब ४५ सय वर्ष अघिसम्म कुनैपनि प्रकारको जातिय विभेद थिएन । भारतमा वैदिक सभ्यता देखी जातपात, छुवाछुत र भेदभावको बिकास भएको इतिहासले देखाएको छ । ऋग्वेदिक कालको अन्त्य तिरबाट श्रमको आधारमा समाजलाई ब्राम्हण, क्षेत्री, वैश्य तथा शुद्र गरि चार वर्णमा विभाजन गरेको पाईन्छ । छुवाछुतको शुरुवात नेपालमा लिच्छ्वीकालबाट भएको हो । इ.स. ११० ताका भारतमा मुसलमानबाट पराजित भएका हिन्दुहरु (तत्कालिन लिच्छ्वी) नेपालमा छिरेका थिए ।
लिच्छ्वीहरुले नेपालमा शासनरत किंरातलाई हराएर राज्य शुरुवात गरे र यिनै लिच्छ्वी राजाहरुले नेपालमा वर्ण ब्यबस्थाको लागु गरेको पाईन्छ । लिच्छ्वीकालका राजा सुपुष्पबाट रोपिएको छुवाछुतको विउलाई त्यसपछि मल्लकालमा जयस्थिती मल्ल, शाहकालमा राम शाह र पछि पृथ्वी नारायण शाहसम्मले पनि मलजल गरेर हुर्काउँदै लगेको पाईन्छ । त्यसपछि राणाहरुले पनि जातिय प्रथालाई अझ संस्थागत गर्ने काम गरेको ईतिहासविदहरु बताउँछन । राणाहरुले त पानी चल्ने र पानी नचल्ने शुद्र भनेर दुई भागमा विभाजन समेत गरेका थिए । जस अनुसार मुसलमान, तेली, कसाई, कुसुले, धोबीलाई छोईछिटो हाल्नु नपर्ने र कामी, दमाई, सार्की, गाईने, वादी, च्यामे र पोडेलाई छोईछिटो हाल्नुपर्नेमा राखियो । यसरी संस्थागत हुँदैआएको नेपालको छुवाछुत तथा जातिय विभेद अझै सम्म पनि कायमै छ ।
नेपाल सरकारले वि.सं. २०६३ साल जेठ २१ गते मुलुकलाई छुवाछुतमुक्त राष्ट्र घोषणा गरेपछि पनि छुवाछुतकै कारण धेरै दलितले ज्यान गुमाएकाछन । समाज जति नै शैक्षित भएपनि दलित माथि जातीयताकै कारण हुने घटनाहरु झनझन बढ्दै गएका छन । अझ सरकारले जातीय भेदभाव तथा छुवाछुतसम्बन्धी समस्यालाई केन्द्रित गरेर वि.सं. २०६८ जेठ १० गते संविधानसभा, व्यवस्थापिका– संसद्बाट जातीय भेदभाव तथा छुवाछुत (कसुर र सजाय) ऐन, २०६८ पारित गरी लागू ग¥यो । ऐन लागू भएको तीन महिना पुग्दै नपुग्दै दैलेख जिल्ला तोली गाविस २, धनीगाउँका सन्तबहादुर दमाई र सोही स्थान बस्ने राजकुमारी शाहीबीच भएको प्रेम सम्बन्धका कारण २०६८ भदौ १४ गते सन्तबहादुरका बाबु सेते दमाईलाई केटी पक्षले सांघातिक आक्रमण गरेपछि सेते दमाईको मृत्यु भयो । सेते दमाई हत्या प्रकरण सेलाउन नपाउँदै कास्की जिल्ला घान्दु्रक ३ मा २०६८ कार्तिक ३० गते कर्णबहादुर नेपालीसहित अन्य दलित समुदायका व्यक्तिहरुलाई स्थानीय गैरदलित शिक्षकहरुबाट कुटपिट गर्नुका साथै अपमानजनक तरिकाले मोसो दलेर गाउँ डुलाइयो । त्यसको लगत्तै मंसिर २४ गते कालिकोट जुविथा गाविस ९ का मनवीर सुनारको थानीय जसबहादुर शाही, दीप बहादुर शाही, भीमबहादुर शाही र जसबहादुर शाहीको कुटपीटबाट उनको मृत्यु भयो ।
त्यसैगरी २०६८ माघ १६ गते सप्तरी जिल्लाको पन्सेरा ३ का शिवशंकर दासको स्थानीय सिता चौधरीसंग प्रेम सम्बन्ध राखेको विषयमा केटीपक्षका समूहले कुटपिट पश्चात् विष खुवाइ हत्या गरियो । यो क्रम २०६९ सालमा पनि उस्तै रह्यो । ०६९ असारको दोस्रो साता बर्दियाको बकलभारमा गिलास छोइएको निहुँमा तीनजना गैरदलितहरुको समूहले कुटपिट गरेपछि रामबहादुर सार्कीको मृत्यु भयो । त्यस्तै असार १७ गते धादिङ पीडा गाविस मुलाखर्कका नवराज सुनार र सम्झना सुवेदीले अन्तरजातीय विवाह गरेपछि गैरदलितहरुको कुटपिट र धम्कीका कारण दलित वस्ति नै केही समय विस्थापित हुन बाध्य भए ।
पानी छोएको निहँुमा सार्वजनिक धारामै दलितहरु माथी कुटपिट गरिने, मन्दिर प्रवेशमा रोक लगाईएका र प्रवेश गर्दा कुटपिट भएका घटनाहरुपनि प्रसस्तै छन । यस्ता घटनाहरु मूख्य रुपमा गाउँघरमा हुन्छन । तर सभ्यताको केन्द्र भनिने शहरमा पनि दलितहरु माथी चरम विभेद भईरहेको छ । शहर बजारमा दलितहरु शारिरीक भन्दा पनि मानसिक रुपमा पिडित छन । दलित आन्दोलनका अगुवाहरुले नै कोठा खोज्ने बेलामा जात ढाँटेका उदाहरणहरु प्रसस्तै भेट्न सकिन्छ ।
नेपालमा जातिय विभेद र छुवाछुत विरुद्ध कानुनहरु नबनेका भने होइनन् तर अझैपनि यसको कार्यान्वयन पुर्ण रुपमा भने हुन सकेको छैन । पिडितहरुलाई ऐन कानुन्का विषयमा जानकारीको अभाव र पिडितलाई न्याय दिलाउन राज्य स्वयम गैरजिम्मेवार हुनुले यस्तो भइरहेको हो । महानगरिय प्रहरी विभाग हनुमान ढोकामा विगत दुई वर्ष यता छुवाछुत सम्बन्धी कुनै पनि उजुरी परेका छैनन् । कोठा भाडामा बस्ने अधिकांश दलितहरु बाहिरी जिल्लाका भएकाले पनि विभेदका उजुरी नआएको हनुमान ढोका मुद्धा शाखाका हृदेश चौहान बताउनु हुन्छ । चौहानका अनुसार ऐन नियमको बारेमा जानकारी नभएकोले उजुरी नआएको हो ।
शहर बजारमा दलितहरुले कोठा भाडामा नपाउने समस्या मूख्यत जनचेतनाको अभावले नै भएको हो । दलितलाई कोठा दिंदा घरै अशुद्ध हुने रुढीबादी सोँच र गैरदलित भाडामा नबस्लान् भन्ने घरबेटीको त्रासका कारण अझैपनि दलितले परिचय खुलाएर कोठा पाउन समस्या भइरहेको छ । विभिन्न रुढिवादी बिचारले बलियोसँग जरा गाडेर बसेको समाजमा निती, नियम र कानुनले मात्रै केहि गर्न सक्दैन । त्यसैले धेरै गैरदलितहरुले आधुनिक समाजमा पुरातनवबदी सोंच परिवर्तन गर्नुपर्छ ।
अहिले सम्म दलितका समस्या समाधानका लागी जे जति निती नियम बनेका छन ति सबै प्रभावहिन देखीएका छन । कारण हो, फितलो कार्यान्वयन । दलित भएकै कारण कोठा भाडामा नदिने घरधनीलाई सरकारले स्पष्ट कानुन बनाएर कार्वाही गर्न सक्नुपर्छ । सबै मान्छे एकैहुन भन्ने चेतना फैलाउन सक्नुपर्छ । दलितकोेउच्चजातीको मानसपटलमा रहेको दलितप्रतिको भेदभाव र छुवाछुतको भावना क्षेत्रमा काम गरिरहेका विभिन्न संघसंस्थाहरुले पनि कोठा भाडाको समस्या समाधानमा ठोस कार्यक्रम बनाएर काम गर्नुपर्ने देखिन्छ । दलित भित्रका विबिध समस्या मध्ये कोठाभाडाको समस्यालाई पनि प्रमूख रुपमा उठाउनुपर्छ ।
राज्यको निती निर्माण तहमा दलितकै सहभागिता र प्रतिनिधीत्व हुनुपर्छ । राज्यसत्तामा दलित भागिदार भईसकेपछि विभिन्न तवरले जनताको सेवा गर्ने मौका प्राप्त गर्दछ । जनता र राज्यको सेवक हुनु भनेको जनताबाट मान सम्मान पाउनु हो । यसरी राज्यको माथिल्लो निकायमा बसेर दलितले आफ्नो क्षमता मानव हितमा प्रस्तुत गर्दा यसले सयौं वर्षदेखी कथित उच्चजातीको मानसपटलमा रहेको दलितप्रतिको भेदभाव र छुवाछुतको भावनालाई बिस्तारै मनोबैज्ञानिक रुपमा बिस्थापित गराउँदै लान्छ । त्यसैले यतातिर पनि सम्बन्धित निकायको ध्यान पुग्न जरुरी छ ।

source:-
meroudayapur