दलित समुदायको संक्षिप्त इतिहास

वास्तवमा विश्वमा वर्ग विभेद र जातीय विभेद नभएको ठाउा अपवादको रुपमा पनि कहि कतै पाइदैन । आदिम साम्यवादी युगको अन्त्य र ठूल्ठूला तीन श्रमविभाजन सागसागै वर्गीय समाजको उत्पत्ति भएको इतिहास हेरेर थाहा लाग्दछ । वर्गीय समाज दास युगीन हाुदै सामन्तवादी युगमा प्रवेश गर्दा ठूल्ठूला भयानक जातीय विभेद र वर्गीय विभेद गरेको पाइन्छ । तर जाति र वर्ण भेद जे-जस्तो भएतापनि छुवाछुत प्रथा कहिा पनि देखिदैन । दक्षिण एशियामा दलित समुदाय माथि भने जातपातको आधारमा छुवाछुत प्रथा लादिादै आएको छ । यसरी हेर्दा विश्वका अन्य उत्पीडनहरु भन्दा दलित माथिको उत्पीडन असाध्यै घृणित र अकल्पनीय  देखिन्छ ।
आज भन्दा ३७ सय बर्ष पहिला भारतीय उपमहाद्धीपमा यो समस्याको बीउ रोपिएको पाइन्छ । हिन्दुका चार बेदहरु मध्येको ऋग्वेदको दशौं मण्डलमा टाउकोबाट ब्राहृमण, पाखुराबाट क्षेत्री, जाङ्गबाट बैश्य र खुट्टाबाट सुद्र जन्मिएको भन्ने उल्लेख गरिएको पाइन्छ । ब्राहृमणले पुरोहीत काम, क्षेत्रीले लड्ने काम, बैश्यले व्यापार र शुद्रले बााकी रहेका सारा काम गर्ने भनी विभाजन गरिएको छ । त्यसको केही बर्ष पछि मनुले मनुबणर्ाश्रम लेखी झनै परिष्कृत गरेको पाइन्छ । त्यस पछाडिका समयहरुमा त दुईसय भन्दा बढी धार्मिक ग्रन्थहरु लेखी जातीय समस्यालाई अझै बढवा दिएको पाइन्छ । यसको विस्तृत चर्चा अर्कौ लेखमा गरिनेछ ।
नेपालमा पहिलो पटक लिच्छवी राजा सुपुष्पद्वारा र त्यसपछि काठमाडौं उपत्यकामा अंशुवर्माद्वारा नेवारी समाजमा 'हिन्दु वणर्ाश्रम व्यवस्था' लागू गर्ने प्रयत्न गरिएको थियो । तर त्यो  व्यापकरुपले व्यवस्थित हुन सकिरहको थिएन । लिच्छव्ाीकालको अन्त्यपछि बि.स. १४३७ मा भारतबाट प्रवेश गरेका मल्लहरुको शासनको पालामा जयस्थिति मल्लले वणर्ाश्रमलाई व्यवस्थित बनाउने नौटंकी रचेका थिए  ।  बि.स. १६६३ मा गोरखाका राजा राम शाहको पालामा दलित /दलित बीचमा श्रेणी विभ्ाक्त गरेर समस्यालाई झनै बल्झाउने काम भयो । त्यसपछि पृथ्वीनारायण शाहले राज्य एकीकरणको बेला हिन्दु राज्यको रुपमा घोषणा गरी छुवाछुत प्रथा र जातपातलाई देशै भरी सलह सरी फैलाएका थिए । त्यसलाई अझै कानुनी रुपमा परिवर्तन गरी व्यवस्थित ढङ्गले संरक्षण दिनको निम्ति नेपाली इतिहासका खलनायक जङ्गबहादुर राणाले बि.स. १९१० मा आˆनो हात मैलाएका थिए । यसरी नेपाली इतिहासलाई केलाउादा मनुवादी वणर्ाश्रम टिकाइ राख्ने तथाकथित धार्मिक मूल्यमान्यताको संरक्षणको बहाना बनाई जातीय अहंकारलाई एकपछि अर्कौ शिलशिलेवार ढङ्गले प्रोत्साहित गर्ने दुष्कामहरु भइरहेको पाइन्छ ।
पछिल्लो समयमा बर्षौदेखिको उत्पीडनको विरुद्ध संगठित पहलकदमी विना कुनै मुक्ति सम्भव छैन भन्ने कुरा आत्मसात गर्दै दलितहरु विभिन्न ढङ्गले संगठित हुन थालेको पाइन्छ । नेपालमा सबैभन्दा पहिला बि.स. २००४ मा एकै चोटी तीन वटा संगठनहरु स्थापना भयो । बाग्लुङ्गका सर्वजीत भगत बि.क.को नेतृत्वमा 'विश्व सर्वजन संघ' काठमाडौंका सहर्षनाथ कपालीको नेतृत्वमा 'टेलर युनियन' र धरानका जदुविर बि.क.को नेतृत्वमा 'नेपाल समाज सुधार संघ' गठन भएको पाइन्छ । सहर्षनाथ कपालीको टेलर युनियन र सर्वजीतको विश्व सर्वजन संघ सहजातीय संगठन भन्दा माथि उठ्न नसकेको देखिन्छ  भने जदुवीर बि.क.ले समग्र दलित समुदायलाई समेट्न खोजेको देखिन्छ । यसरी हेर्दा तीनै स्ांस्थापक नेता भएतापनि यी मध्येका जदुवीर बि.क.को भूमिका प्रमुख थियो । यद्यपी यी संगठनहरु विचारधारात्म्ाकरुपमा वर्गीय पक्षधरताको अभावको कारणले गर्दा बिशेष भूमिका वा काम कार्वाही गर्न नसकेको तीतो यथार्थ पनि छ ।
२००७ मा बन्दीपूरका चन्द्र बहादुर बि.क.ले 'नेपाल हरिजन संघ' बनाए । त्यसले राणा शासनको विरुद्धमा लड्यो । त्यो आन्दोलनमा चन्द्र बहादुर सार्की र मनिराम परियारले उच्च शहादत प्राप्त गर्नुभयो । फेरी ००८ सालतिर सर्हषनाथ कपालीले 'जाततोड मण्डल' बनाउनुभयो । त्यसलाई उहााले पछि 'समाज सुधार संघ' को रुपमा पूनःसंगठित गर्नुभयो । यसै संगठनको नेतृत्वमा ०११ सालमा पशुपतिनाथ मन्दिर प्रवेश आन्दोलन भयो । नेपाल इतिहासमा यो नै पहिलो सशक्त संगठित दलित आन्दोलन हो । हजारौं दलितहरुको सहभागितामा भएको उक्त आन्दोलनलाई तत्कालिन गृह मन्त्री टंकप्रसाद आचार्यको ठाडो निर्देशनमा दमन गर्न खोजियो । त्यसको बाबजुद सयौं साथीहरुको गिरफ्तारी भएतापनि दलितहरुले पछाडि नहटिकन आन्दोलन गरे ।  यसले सफलता पनि प्राप्त गर्‍यो । जसले गर्दा प्रशासन मन्दिरमा झुण्डाइएको 'अछुत प्रवेश निषेध' हटाउन बाध्य भयो । वास्तवमा सर्वजीतहरुको आन्दोलन पनि त्यति बेलाको स्थितिमा  कम थिएन ।  बिश्वकर्माले पनि जनै लगाउनु पर्छ भनेर सहजातीय आन्दोलन गरेका थिए । हुन त सहजातीय आन्दोलन आफैम्ाा संकिर्ण आन्दोलन हो । तर त्यतिवेलाको बस्तुगत चेतनाले गरिएको आन्दोलन थियो । राणाहरुले खड्का थर र जनै लगाउन पाउने  स्वीकृति दिएपनि स्थानीय र धर्मभीरुहरुले दिएनन् । यो आन्दोलन असफल भयो ।
०१२ मा मिठाइदेवी बि.क.ले पहिलो दलित नारीहरुको संगठन 'परिगणित नारी संघ' बनाउनु भयो । सहर्षनाथ कपाल्ाीले फेरी ०१४ मा 'नेपाल राष्ट्रिय परिगणित परिषद्' त्यसलाई पनि ०१६ मा 'राष्ट्रिय अछुत मुक्ति परिषद्' गठन गर्नुभयो । यसरी बिभिन्न समयमा बिभिन्न नामका संगठनहरु बनाउन सहर्षनाथ कपाली माहिर देखिनुहुन्छ । तर जति नाम फेरे पनि न त नयाा नेतृत्वको विकास भएको देखिन्छ न त स्पष्ट कार्यदिशा लिन नै सकेको देखिन्छ ।
लामो समय भइसकेको थियो, नेपालमा कम्युनिष्ट पार्टी भएको । तर त्यतिबेला सम्म पनि त्यसको कुनै दलितको संगठन थिएन । ०१५ मा कम्युनिष्ट पार्टीका वाग्मती उपत्यकाका अछुत फ्याक्सनका सचिव तुल्सिराम बि.क.को नेतृत्वमा अछुत मुक्ति मोर्चा बन्यो । तर त्यसले खासै गति लिन सकेन । पार्टीको काममा मात्र सिमित रहृयो । तर ०२४ मा चितवन र काठमाडौंमा एकैचोटी नेपाल राष्ट्रिय दलित जनविकास परिषद् निर्माण भयो । सहर्षनाथ कपाली र मोहनलाल कपालीले काठमाडौंमा र रुपलाल बि.क. र तुल्सिराम बि.क.ले जनविकास परिषद्लाई बिस्तार गर्दै लानुभयो । पछि यसलाई एउटै बनाएर परिचालन गरियो ।  काठमाडौंमा यस परिषद्को नेतृत्वमा टि.आर. बि.क.ले दलित आवाज पत्रिका प्रकाशन गर्नुभयो ।  दुई संगठनले ०२९ जेठ २९ गते एकताको राष्ट्रिय सम्मेलन गरेर मोहनलाल कपाली र तुल्सिराम बि.क. लाई क्रमशः अध्यक्ष र महासचिव बनायो । नेपाली दलित आन्दोलनमा यस भन्दा पूर्व कहिा कतै राष्ट्रियस्तरको सम्मेलन भएको पाइदैंन । यसरी यो नै नेपाली दलित आन्दोलनको प्रथम सम्मेलन हो । यो सम्मेलन पछि देशैभरी एकप्रकारको उभार पैदा भएको थियो । यसै क्रममा भएको हुमिन संघर्षलाई हामीले कहिल्यै भुल्नुहाुदैन । रिपलाल बि.क. को नेतृत्वमा पाल्पाको हुमिनमा आन्दोलन भएको थियो । दलित बिद्यार्थीहरु माथि भएको जातीय छुवाछुत र भेदभावको बिरुद्धमा त्यहाा आन्दोलन भएको थियो । जसले आसपासको क्षेत्रमा सनसनी पैदा भएको थियो । तर  यसमा पनि दुईधारहरु थिए । तुल्सिरामहरु रुपलालबाट सञ्चालित थिए । रुपलाल त्यस समयमा कम्युनिष्टका जल्दा-बल्दा नेताको रुपमा स्थापित थिए । सर्वहारा श्रमिक मोर्चाका नेता रुपलालले इतिहासका  कडीहरु जुगेडी र जुटपानी काण्डको नेतृत्व गरेका थिए । अर्कातर्फ हिरालाल जस्ता राजावादीहरुको उपस्थिति थियो । यी सागै रहन सम्भव  नै थिएन । ०३६ को जनमतसंग्रहताका यसमा फूट पैदा भयो ।
पछिल्लो क्रममा संगठनहरु एकपछि अर्कौ बन्दै गएको देखिन्छ । तर यसले गुणात्मक रुपमा खास केही परिवर्तनहरु ल्याएको थिएन । ०४५को तिर राजेश बि.क.को नेतृत्वमा जातीय समता समाज बन्यो । ०४५  तिर नै गोल्छे सार्कीले उत्पीडित जातीय उत्थान मञ्च निर्माण गर्नु भएको थियो । यी दुबै संगठनले दलित समस्यालाई वर्गीय समस्याको रुपमा विश्लेषण गरेका थिए । तर नीति सही लिादालिादै पनि नेतृत्वमा रहेकाहरुको ढुलमुल र उदासिनपनले गर्दा सही दिशा पाउन सकेन । त्यही पनि  उत्पीडित जातीय उत्थान मञ्चले ०४६ को आन्दोलनमा बिशेष भूमिका निर्वाह गरेको थियो ।
०४६ को आन्दोलन पश्चात संगठन खोल्नको लागि स्वतन्त्रता भयो । चारैतिर स्वतन्त्रताले  एकप्रकारको उभार पैदा भयो । जसको प्रभावले गर्दा हरेक जनवर्गहरु आ-आफ्नो हीतको लागि संगठित हुने लहर नै चल्यो । नेपाल राष्ट्रिय दलित जनविकास परिषद् पनि सक्रिय रुपमा अगाडी बढ्दै गयो । ०४९ भाद्र १ मा चितवनमा बिश्व भक्त दुलाल, तीलक परियार, टिकमान परियार र जातीय समता समाजबाट बिद्रोह गरी आएका प्रेम नेपालीको  पहलमा जनविकास परिषदलाई पूनर्गठित गरियो । यसपछि यहि संगठनको नेतृत्वमा एकताको प्रक्रियालाई अगाडि बढाइयो । अर्कातर्फ उजाउ मञ्च  दलितहरुको वीचमा स्थापित हाुदै देशव्यापीरुप्ामा एउटा उभारमा आइरहेको थियो । यी दुवैले एकताको लागि प्रयास गरे । फलस्वरुप ०४९ चैत्र ७ मा चितवनमा भेला गराइ पदमलाल बि.क.को  नेतृत्वमा उत्पीडित दलित जातीय मुक्ति समाज गठन भयो । यसले देशभरी आन्दोलनहरु गर्न थाल्यो । गोरखा मन्दिर प्रवेश, स्याङजाको दुध भराउ, चितवन कोटी होम पर्व र दुध भराउ, गैडाकोटको दुध भराउ, सिन्धुपाल्चोक र काभ्रको पानी भराउ, नवलपराशीको गणेश मन्दिर प्रवेश  लगायतका सफल आन्दोलनहरु भएका थिए । यस संगठनको ०५१ फागुन १ देखि ३ सम्म भएको प्रथम राष्ट्रिय सम्मेलनले पुनः पदमलाल बि.क.लाई नै नेतृत्वका रुपमा चयन गर्‍यो । नेपाली दलित आन्दोलनको दृष्टिले हेर्दा ०२९ पछि यो दोस्रो आधिकारिक राष्ट्रियस्तरको सम्मेलन थियो ।  तर सबै राजनैतिक आस्था भएकाहरु यस संगठनमा थिए । जसका कारण यो बिस्तारै खिचडी बन्न थाल्यो  । संगठनभित्र नै वादविवाद हुन थाल्यो । यसरी यो संगठन दिशाहिन हुादै गयो ।
त्यसैको पेरीफेरीमा संसार हल्लाउने महान् जनयुद्धको शुरुवात भयो । महान् जनयुद्धले दलित लगायत सम्पूर्ण जनसमुदायको मुक्तिको खाका कोर्दै विजयी अविरल यात्रा गर्दै गर्दा ०५३ मा भूमिगत रुपमा तिलक परियारको नेतृत्वमा दलित मुक्ति मोर्चा गठन भयो । दलितहरुलाई समानताको स्थितिमा ल्याउन बिशेषाधिकारको नीति अबलम्बन गर्नुपर्ने कुरा यस मोर्चाले सर्वाधिक महत्वका साथ उठायो । गााउ-गााउमा संगठनलाई मजबुत बनाउादै लग्यो । तिलक परियार ०५४ चैत्र २४ मा बांकेको कोहलपूरमा संगठन निमार्ण क्रममा पक्राउ पर्नुभयो ।  ०५५ मा छबिलाल समुह चोयटिएर माउ पार्टीको सरणमा गएपछि यता दलित जातीय मुक्ति समाजको ०५५ फागुन १-३ मा सम्मेलनको आयोजना गरियो । उक्त सम्मेलनमा ०५३ मा पारित क्रान्तिकारी कार्यदिशा पारित गर्नु थियो । त्यसैले  प्रेम बराइलीको नेतृत्वमा दलित मुक्ति समाजलाई 'राजनैतिक संयुक्त मोर्चा' का रुपमा पुर्नगठित गर्नुपर्ने, आरक्षणको सट्टा बिशेषाधिकार व्याख्या गर्नुपर्ने, जनयुद्धको दलित शहीदहरुलाई मुक्ति समाजको पनि शहीद घोषणा गर्नुपर्ने लगायतका प्रस्तावहरु राखियो । तर त्यहाा कुनै सुनुवाई नभएपछि प्रेम बराइलीको नेतृत्वमा बिद्रोह गरी ४ गते सन्तोषी बि.क.को नेतृत्वमा भेला गराई १७ सदस्यीय नेपाल दलित मुक्ति मोर्चा निर्माण गरियो । 
यसरी एउटा लामो प्रक्रियाबाट औपचारिक रुपमा  नेपाल दलित मुक्ति मोर्चा निर्माण भएको देखिन्छ ।  दलित मुक्ति मोर्चा गठन पश्चात उसले बोकेको राजनैतिक बैचारिक तथा दार्शनिक मूल्य र मान्यताहरु  र त्यसद्वारा निर्देशित कार्यदिशा को वास्तविक सर्वव्यापकता सागै दलित आन्दालनको विशिष्ट नेतृत्व प्रदान गर्न सफल भयो । दलितहरुको राज्यसत्ताको प्रत्येक अवयवमा समानुपातिक प्रतिनिधित्व र बिशेषाधिकारको ग्यारेण्टी गर्ने कुरा दक्षिण एशिया स्तरको मञ्च बनाउने विश्वका ३७ वटा मुलुकमा विद्यमान यस जर्जर समस्यालाई एउटै सुत्रमा बााध्ने महाअभियानमा जुट्ने आदि इत्यादी सारगर्भित्ा कार्य योजनाद्वारा यो संगठन दिनानुदिन असाध्यै लोकपि्रय बन्दै गइरहको थियो । यो संगठन सम्पूर्ण दलितहरुलाई कुनै न कुनै हिसाबले विचार, राजनीति र दृष्टिकोणमा आधारभूत समानता हुने साग सांगठानिक एकता गर्ने त्यस भन्दा बाहिरको शक्तिलाई  कार्यगत एकताको माध्यमबाट सेरोफेरोमा राख्ने  तर कसैलाई पनि यो सामन्ती ब्राहृमाणवादी अधिनायकवादको अन्त्य गर्ने तथा सदाका लागि दलितहरुको समस्याको मूल जरोलाई निर्मूल पार्ने अभियानबाट नकटाउने उद्देश्यका अगाडि बढिरहेको थियो । यस क्रममा ०५८ मा यसको दोस्रो राष्ट्रिय भेला भयो । भेलाले तिलक परियार अध्यक्ष र प्रेम बराइलीलाई महासचिव बनायो । संकटकालका ती कालरात्रीहरुमा महान् जनयुद्धको अभूतपूर्ण यात्राहरुमा दलित मुक्ति मोर्चाले दलित आन्दोलनलाई झन्-झन् नयाारुपमा विकास गर्दै आएको थियो । ठााउ-ठााउमा दलितहरुको विरुद्धमा हुने दुव्र्यवहारलाई सफलीभुत प्रतिकार गर्‍यो । थुप्रै गााउहरुलाई नमुना गााउका रुपमा विकास पनि गर्‍यो । यसरी आफ्ना कार्यभारहरु पुरा गर्दै जादाा ०६२ पौष २७ देखि माघ १ सम्म तेस्रो राष्ट्रिय सम्मेलन गर्‍यो । यसले तिलक परियारलाई अध्यक्ष र परशुराम रम्तेललाई महासचिव बनायो । ०६३ को शान्ति प्रक्रिया पछि माघ १३ र १४ मा नेपाल उत्पीडित दलित जातीय मुक्ति समाज बीच एकता गरी हाम्रो मोर्चाको नाम नेपाल दलित मुक्ति मोर्चा -एकीकृत) रहन पुग्यो । जसबाट एउटा नयाा उर्जा पैदा भयो । हिजो एक समयका सहयोद्धाहरुको केन्दि्रकरण त्यहाा भयो । ०६३ चैत्र  मा राष्ट्रिय भेला भई अगाडि बढ्यो । पछि ०६५ फागुनमा नेपाल राष्ट्रिय दलित मुक्ति संगठनसाग एकता भयो । आजसम्म यसले आफ्ना गतिबिधिहरुलाई सबैभन्दा बढी सक्रियताको साथ अगाडि बढाइरहेको छ ।
यस महान दलित मुक्तिको यात्रामा थुप्रै योद्धाहरुको बलिदान भएको छ । जनयुद्धको प्रथम शहीद दिलवहादुर रम्तेल, मोर्चाका महासचिव प्रेम बराइली, केसस शंकर दर्लामी, बलबहादुर वि.क लगायतका शहीदहरुको रगतले दलित आन्दोलन सिञ्चिएको छ । दलित आन्दोलनका अथक योद्धा थमन परियारको पनि उत्तिकै महत्वपूर्ण योगदान छ ।
हालसम्म्ा आइपुग्दा नेपाली दलित आन्दोलनहरुको हस्तीहरुको केन्दि्रकरण नेपाल राष्ट्रिय दलित मुक्ति मोर्चामा संकेन्दि्रत भएको छ । खड्क बहादुर बि.क., बिश्व भक्त दुलाल, तिलक परियार, पदमलाल बि.क., रणेन्द्र बराइली, मिठाइदेवी बि.क.  लगायतका बिगत कालदेखि नै दलित आन्दोलनमा अहोरात्र खटेका व्यक्तित्वहरु हुन् । यी सबैको केन्दि्रकरण नेपाल राष्ट्रिय दलित मुक्ति मोर्चा भएको छ । यो नै दलित आन्दोलनको पछिल्लो धरोहरको रुपमा स्थापित भएको छ ।

सन्दर्भ साम्रगीहरु
१. यामबहादुर किसान,दलित जातीय आन्दोलनको इतिहास-०५८
२. नेपाल दलित मुक्ति मोर्चाको तेस्रो राष्ट्रिय सम्मेलनको प्रतिवेदन
३. अन्य फूटकरहरु 

source:- kshitijbhim