छूवाछुतमुक्त नगरपालिका र यथार्थ अवस्था -तारा लामगादे

१६ जेष्ठ २०७२ , विभेद बिरुद अभियान । पूर्व नेपालकै सुन्दर नगरीका रुपमा परिचित धरान नगरपालिका बाहिर हेर्दा समृद्ध सहरका रुपमा देखिएता पनि यस सहरभित्रका आफ्नै कथा–व्यथाहरु लुकेर रहेका छन् । डेढ लाख भन्दा बढी जनसंख्या रहेको यस सहरमा आधा भन्दा बढी मानिस बेरोजगार रहेका छन् भने ८० प्रतिशत मानिस कडा मिहेनत तथा परिश्रम गरिरहेका छन् ।

२७ वडामा रहेको धरान नगरपालिकामा पूर्वमा मोरङ, पश्चिममा उदयपुर–सप्तरी, दक्षिणमा भारत तथा उत्तरमा भोजपुर– धनकुटा सिमाना जोडिएको सुनसरी जिल्लाको उत्तरी भागमा रहेको धरान नगर पालिका मिश्रित जाति, संस्कृति, विभिन्न भाषिक, धार्मिक आदि विविधताले भरिएको सहर हो । त्यसो त विश्व समुदायको प्रतिनिधित्व हुने ठाउ“ हो भन्दा पनि फरक नपर्ला किनकि धरानेहरु प्राय संसारका ठूला–साना सबै राष्ट्रहरुस“ग सम्बन्धित छन् । संसारका मानिसहरु धरानसंग परिचित छन् । वास्तवमा धरान सहर निर्माणमा सबै भन्दा पहिलो श्रेय लाहुरेहरुलाई नै दिनुपर्छ । प्रतक्ष्य–अप्रत्यक्ष ति नै लाहुरेहरुको माध्यमबाट बेलायत, भारत जस्ता राष्ट्रले पनि धरानलाई यो विकसित अवस्थामा ल्याउन महत्वपूर्ण भूमिका खेलेका छन् भने धराने जनता आफैले मिहेनत गरेका कारण पनि यस्तो भएको हो ।

दलितको जनसंख्या

धरानलाई विश्व बजारमा पु¥याउने भूमिका निर्वाह गर्न लाहुरेहरुको जति योगदान थियो आज यस सहरलाई सजाउन र झिलिमिलि बनाउन यहा“का दलितहरुको भूमिका पनि त्यतिकै महत्वपूर्ण रहेको छ । खासगरी दलित भन्नाले सामाजिक, राजनीतिक, शैक्षिक, आर्थिक आदि विभिन्न कारणले कमजोर भई जातीय भेदभावमा परेका समुदायलाई बुझ्नु पर्दछ । दलित कुनै जाति, राष्ट्र, भाषा होइन यो आर्य हिन्दु समाज भित्रको उत्पीडित समुदाय हो जसलाई विभिन्न कालखण्डमा शासक वर्गले जातिमा विभाजन गरी स्थायी विभेद कायम  राखिएको हो । आज समुदायका व्यक्तिहरुमा आएको चेतना र शिक्षाले परिवर्तन र समानताको माग गरिरहेको छ । पूर्व मेचीदेखि पश्चिम महाकालीसम्मका सबै भूभागमा मिश्रित बसोबास गरेको यो समुदाय कूल जनसंख्याको २१ प्रतिशत रहेको छ । ६० लाख भन्दा बढि नेपालमा दलितहरु रहेका छन् । दलित भनि सूचिकृत गरिएका जातिहरुमा विश्वकर्मा, दमाई, सार्की, गाइने, बादी, च्यामे, पोडे, सतार, हलुवाई आदि जातिहरु पर्दछन् ।  धरानमा विश्वकर्मा, दमाई, सार्की, डोम लगायतका रहेका छन् । करिब २० हजारको संख्यामा दलितहरु धरान नगरभित्र बसोबास गर्छन् । यद्यपी एकिन तथ्याङ्क निकाल्न सकिएको छैन । केही वर्ष अघि धरान नगरपालिकाको सहयोगमा दलित अवस्था सर्वे गरिएको थियो जसले १० हजार भन्दा बढीको दलितहरु रहेको तथ्याङ्क निकालेको छ यद्यपी त्यस तथ्याङ्कलाई सही मान्न सकिन्न किनकि सर्वेमा खटिएका व्यक्तिहरु दलित वस्ती र दलितका घरहरुमा पुग्नै सकेका छैनन् । धेरै दलितहरुको डाटा छुटेको छ भने पा“चकन्या र विष्णुपादुकामा करिब ५÷५ हजार अनुमान गरिएको छ । यसरी ठ्याक्कै तथ्याङ्कमा निकाल्ने हो भने १५ हजार भन्दा बढि होला तर कम छैन धरानमा दलितहरुको संख्या । करिब १० हजारको हाराहारीमा त विश्वकर्मा जातिका मानिसहरुको बसोबास छ भने सार्की तथा दमाईहरुको संख्या पनि उल्लेख्य मात्रमा छ । यस आधारमा धरानको कूल जनसंख्याको १० प्रतिशत दलितहरु यस सहरमा रहेका छन् ।

राजनीतिक अवस्था

यति धेरै जनसंख्या भए पनि विभिन्न क्षेत्रमा दलितहरु पछाडि नै रहेका छन् । राजनीतिक क्षेत्रमा केही दलितहरु लागि परेका छन् । मिन विश्वकर्मा नेपाली का“ग्रेसको केन्द्रीय सदस्य छन् । अन्य पार्टीमा केन्द्रीय स्तरको हैसियत राख्ने दलित समुदायका नेताहरु अहिलेसम्म धरानमा छैनन् भएकाहरु भातृसंगठनमा छन् । करिब १०÷१२ जना जिल्ला तथा क्षेत्र स्तरमा काम गर्ने अवसर पाएका छन् दलित नेताहरुले । यद्यपी दलितहरुकै संघ संगठनमा भने रमेश गजमेर, गोविन्द दर्नाल लगायतका व्यक्तिहरु केन्द्रिय स्तरका दलित नेताका रुपमा परिचित छन् । तर उनीहरुको राजनीतिक पार्टीमा जिल्ला स्तरभन्दा माथि हैसियत कायम हुन सकेको छैन । एमाले, का“गे्रस, एमाओवादी, संघीय लिम्बुवान, खम्बुवान, नेकपा–माओवादी, जनमोर्चा, राप्रपा जस्ता पार्टीमा पनि दलित समुदायका व्यक्तिलाई नेता बनाईएको कमैमात्र उदाहरण छन् । राप्रपा नेपालको नगर सभापतिमा जुद्ध लोहनी (वि.क.) बाहेक अन्य पार्टीमा प्रमुख जिम्मेवारी दिइएको छैन । नेकपा–माओवादीमा दिलबहादुर रामदाम  र एमालेमा शेरबहादुर परियार क्षेत्रीय स्तरको नेताका रुपमा रहेका छन् । त्यसबाहेक एमालेमा नगर सदस्यका रुपमा मणिकुमार विक लगायत छन् । समग्रमा भन्नुपर्दा धरानको राजनीतिक क्षेत्रमा दलितहरुको पहु“च पुग्न सकेको छैन । राजनीतिक पार्टीहरुले मेजर पोष्टमा दलितहरुलाई स्थान दिएका छैनन् । तर, दलित समुदायका योग्य व्यक्ति नभएका भने होइनन् योग्यता, क्षमता हु“दा हु“दै पनि जातीय राजनीतिले प्राय सबै पार्टीहरुमा घर गरेको कारण पहिलो राई, दोस्रो नेवार र तेस्रो लिम्बु तथा क्रमश क्षेत्री, बाहुन, तामाङ र त्यसपछि मात्रै कुनै सिप नलागे पछि दलिततिर नेतृत्व खोजी गर्ने प्रचलन रहेको छ । दलितहरुले      राजनीति गर्नुपर्छ र पार्टीहरुमा महत्वपूर्ण जिम्मेवारी खेल्नुपर्छ भन्ने चेतना हुन आवश्यक देखिन्छ । राजनीतिक दल नै परिवर्तनको सबैभन्दा मुख्य स्थान भएकाले यसप्रति सम्पूर्ण दलित तथा गैरदलित समुदायको ध्यान जानुपर्छ कि दलित समुदायको राजनीतिक दलमा अनिवार्य उपस्थिति गराउनु पर्छ ।

सामाजिक अवस्था

स्थानीय गा“उ टोलमा केही दलित समुदायका व्यक्तिहरु सामाजिक रुपमा पनि स्थापित भएका छन् । कोही शिक्षकका रुपमा, कोही पत्रकारका रुपमा, कोही व्यवसायीका रुपमा, कोही राजनीतिक रुपमा तर अधिकांश दलितहरु समाजमा आज पनि त्यतिकै शोषण, दमन र उत्पीडनमा रहेका छन् । धरान नगरपालिका क्षेत्रभित्रै त्यसरी अहोरात्र परिश्रम गरेर समाजमा स्थापित भएपनि साथीभाई तथा सहकर्मीहरुबाट नै दुव्र्यवहार सहनु परेको छ । राजनीतिक दलभित्र छोइछिटो नबारे पनि प्राय क्षेत्री बाहुन समुदायका कर्मचारीहरु  दलित समुदायसंग संगै एउटै टेबुलमा बसेर खान पनि मान्दैनन् । उनीहरुले प्रत्यक्ष रुपमा छुवाछूत नदेखाएपनि व्यवहारमा समाजिक रुपमा तल्लो दर्जामा राख्ने गरेको पाइन्छ । धरानमा जति अन्य जाति तथा समुदायका मानिसहरुले कुनै पनि सामाजिक काम गर्दा समाजले साथ सहयोग गर्ने गरेको छ त्यस्तो दलित अगुवालाई नगर्ने चलन विद्यमान छ । दलित समुदायको अगुवाले समाजमा जतिसुकै राम्रो योजना ल्याए पनि अन्य समुदायका अगुवाहरुले विभिन्न भ्रम फैलाएर भएपनि  निरासा र वितृष्णा फैलाई सामाजिक कार्यबाट पछि हट्न बाध्यता अपनाउने गरेका छन् । अन्ततः धेरै दलित समुदायका अगुवा तथा बुद्धिजीविहरु निरास भई पलायन हुने गरेका छन् । उनीहरुलाई हामीले हौसला, सरसहयोग र उत्साह दिन आवश्यक छ । उत्पीडनमा परेका समुदायका व्यक्तिले गर्ने हरेक सामाजिक कार्यमा सबै दलित गैरदलित मिली अगाडी बढाउनुपर्छ । उसको नेतृत्व स्वीकार ग¥यौं भने सामाजिक रुपमा समेत खस्किएको दलितको अवस्थामा क्रमिक सुधार आउने नै छ ।

सांस्कृतिक अवस्था

सांस्कृतिक रुपमा धरानका दलितहरु अधिकांश अन्य क्षेत्रमा झैं हिन्दु धर्मावलम्बीहरु छन् । पुरानो सामन्तवादी रुढीवादी परम्परामा नै धेरै दलितहरु आजपनि अलमलमा छन् । हुन त धरानमा विशेष पहाडी जिल्ला भोजपुर, खोटाङ, संखुवासभा, उदयपुर, धनकुटा, तेह्रथुम, पा“चथर लगायतबाट बसाईसरी आएका दलितहरु छन् । ठाउ“ छाडे पनि खासगरी दलित समुदायमा पुरानै चालचलन यथावत छ । चेतनाका हिसावमा अहिलेको पुस्ता समाज जसरी चलिआएको छ त्यसरी नै चल्दै आएको छ । भन्नैपर्दा पुरानो सामन्तवादी अन्धविश्वासमा आधारित संस्कारहरु आज पनि धरानका दलितहरुले छाडेका छैनन् । दिनभर परिश्रम गर्ने अनि घरमा बेलुका जांडरक्सी खाने, मुर्तिको पुजाआजा गर्ने र जुन धर्मले आफुलाई दलित बनायो त्यसकै अनुसरण गर्वकासाथ गरिरहने संस्कारले दलितहरु छाडेको   छैन ।  बिरामी पर्दा अस्पताल जानुभन्दा पहिला धामी झा“क्री र झारफुक गराउने प्रचलन धरानका दलित समुदायमा अहिले पनि यथावत नै छ । यसले के स्पष्ट गराउ“छ भने दलितहरुको सांस्कृतिक अवस्था अत्यन्तै गएगुज्रेको, पछौंटे, पश्चगामी नै छ । यसमा आमुल परिवर्तन गर्न आवश्यक छ । केही दलित युवा र बुद्धिजीविहरुले सत्यता बोध गरे पनि नामधारी बुद्धिजीविहरु क्षेत्री बाहुन बन्न चाहने तर पुरानै संस्कारलाई निरन्तरता दिइरहने चिन्तन नै मुख्य सांस्कृतिक समस्या भएको हुनाले उनीहरुमा सही र वैज्ञानिक संस्कारको निर्माणमा जोड दिन अति आवश्यक छ । आधुनिक सहर धरानमा बसेपछि बत्ति मुनिको अध्यारो भनेझै दलित समुदायमा पुग्न नसकेको वैज्ञानिक संस्कारलाई विकास गर्दै पछौंटे दलितहरुको संस्कारमा समाजका सबै क्षेत्र, वर्ग र समुदायका व्यक्तिहरुले सकेको सहयोग गर्न आवश्यक   छ ।

 आर्थिक अवस्था

विपन्न वर्गका दलितहरुले बजारमा सामान्य रोजीरोटी गर्नका लागि अहोरात्र कडा परिश्रम गरिरहेका छन् । दलित समुदायका व्यक्तिहरु मेहेनत गर्नमा पछि छैनन् तर त्यसरी मेहेनत गरेर कमाएको रकम कसरी खर्च गर्ने भन्ने विषयमा धेरै दलितहरु पछाडी     परेका छन् । दिनभर मजदुरी गरेर बेलुका घरमा नपुग्दै बाटोमै साथीभाईस“गै रक्सी भट्टीहरु चहार्ने मध्ये दलितहरु एक नम्बरमा नै पर्दछन् । हातमा दुइचार सय भएपछि खसखस परेर दोकानतिर  रक्सी खोज्न हिड्ने मध्ये अधिकांश दलितहरु नै छन् । श्रम त अत्यन्तै गरेका छन् र उनीहरुले पैसा पनि कमाएका छन्  यद्यपी खर्च गर्ने प्रक्रिया सहि नभएको, विना योजना खर्च गर्ने भएकै कारण धेरै दलितहरु आज पनि आर्थिक रुपमा कमजोर भएका छन् । तथापी सबै दलितहरु त्यस्तै छन् भन्ने होइन । जाडरक्सी नखाने र परिश्रमको मूल्य बुझ्ने दलितहरु कतिपयले छोटो समयमा धेरै नै लाभ लिएका छन् र आर्थिक अवस्थामा धेरै सुधार गरेका छन् । आर्थिक उपार्जनमा नलागेकाहरुलाई बाटो बताइदिनु पर्छ । उनीहरुलाई सही व्यवसाय गर्न र श्रमस“ग जोडिन सरसल्लाह दिई उनीहरुको आर्थिक अवस्थामा सुधार ल्याउन हामी सबैको सहयोग जरुरी छ । केहि दलितले भने अनपेक्षित रुपमा पनि आर्थिक हैसिय उकासेका छन् तर अधिकांशको अवस्था दयनीय नै रहेको छ । अर्कोपक्ष भनेको आर्थिक अवस्थामा तुलनात्मक रुपमा दलितहरु कमजोर नै छन् । पुख्र्यौली सम्पत्ति नभएका, दुःख पाएका दलितहरु आज पनि खोला, खोल्सी तथा बगरका किनार र भित्ताहरुमा छाप्रा हालेर बसेका छन् । आर्थिक अवस्था प्रायशः कमजोर छ । यस पाटोलाई मनन गरी  राज्यस्तरबाटै दलित समुदायको आर्थिक अवस्थामा सुधार गर्ने विभिन्न कार्यक्रमहरु ल्याउनु पर्छ । दलित समुदायको आर्थिक हैसियत उकास्न निरव्याजी ऋण तथा अनुदानका कार्यक्रमहरु उपलब्ध गराउनु पर्छ ।

 शैक्षिक अवस्था

धरानका दलितहरु मध्ये विनुमान मोते, तारा लामगादे, कुलबहादुर परियार, राजकुमार गजमेर, एलिन सुन्दास लगायत औलामा गन्न सकिने व्यक्तिहरुले उच्च शिक्षा हासिल गरेका छन् । बमबहादुर विश्वकर्मा, सुवास वर्देवा, गमबहादुर लम्जेल, कुमार बयलकोटी, विजय आछामी, लक्ष्मी दर्नाल, देवी परियार लगायतले पनि शैक्षिक क्षेत्रमा राम्रो उपलब्धी हासिल गरेका छन् । तर उनीहरुमध्ये अधिकांशले सरकारी जागिर पाउन सकेका छैनन् । पछिल्लो पुस्तामा+२ सम्म अध्ययन गर्नेको संख्या भने बढ्दो मात्रामा छ तर यसले शैक्षिक बेरोजगारीको समस्या पनि निम्त्याएको छ ।

दलित समुदायका बालबच्चाहरु कतिपय आज पनि स्कूल जानबाट बञ्चित भएका छन् । बोर्डिङ्ग स्कूल र सरकारी स्कूलको तुलना गर्ने हो भने सरकारी स्कूलमा नै दलित समुदायका नानीहरु बढि अध्ययन गरिरहेका छन् । शिक्षा क्षेत्रमा पनि धरानका दलितहरुको अवस्था अत्यन्तै दयनीय छ । दलित अधिकारका पक्षमा काम गर्ने हु“ भन्ने नेताहरु नै एकाध बाहेक सामान्य साक्षर मात्रै छन् । जो हजारौं घरका अभिभावक दलित छन् उनीहरु कतिपय त निराक्षर नै छन् । आफ्ना छोरा छोरीले के पढ्दैछन् भन्ने आफ्ना बाबु आमालाई थाह छैन । कतिपय बाबुआमा त अहिले पनि छोराछोरीलाई पढाएर काम छैन बरु खोला किनारमा बालुवा र गिट्टी जम्मा गर्न आफ्ना छोरा    छोरीलाई प्रयोग गरिरहेका छन् । सरकारले निःशुल्क शिक्षाका कार्यक्रमहरु ल्याए पनि बस्तीका घरघरमा अलपत्र परेका ति बालबालिकासम्म नजर पुगेको छैन । कतिपयले चाहि“ स्कूलमा नाम लेखाइदिए पनि समय दिन नसकेको र कतिपय बोर्डिङ्गहरुमा पढाउ“दै गरेका बालबच्चाहरु चर्को फिका कारण अध्ययनबाट छुटाउन बाध्य भएका   छन् । यसकारण दलित समुदायका छोराछोरीलाई नीजि तथा सरकारी सबै स्कूलहरुमा निःशुल्क पठनपाठनको व्यवस्था मिलाउनु पर्छ । सम्पूर्ण दलितका छोराछोरीलाई शिक्षामा पहु“च विस्तार गर्नुपर्छ । यसमा विशेष गरी स्कूलहरुले सहयोग गर्नुपर्छ । स“धैभरी होइन तर अशक्त र गरिब परिवारका नानीहरुलाई पढाउन सहयोग गर्नुपर्छ र दलितहरुले विभिन्न आर्थिक प्रयोजनका लागि बच्चाहरुलाई स्कूल जानबाट रोक्न मिल्दैन उनीहरुलाई पढ्ने समय अभिभावकले छुट्याई दिनुपर्छ । आर्थिक समस्यास“ग जोडेर बाबुआमाको पेशामा सघाउन वा पैसा कमाउन पसलमा राख्ने, आफुसंगै बनि गर्न हिडाउने जस्ता उनीहरुको पढ्न पाउने हकलाई कहिल्यै पनि हामीले हनन् गर्नु हु“दैन ।

 सञ्चारमा पहु“च

धरान सहर सानै भएपनि जनघनत्व बढ्दो मात्रामा छ । बाक्लो बस्ती भएका कारण यहा“ एक ठाउ“मा भएको घटना अर्को ठाउ“मा थाह हुदैन यसको मुख्य कारण भनेको सबै मानिस आ–आफ्नै लयमा हुनु नै हो । कहा“ के भईरहेको छ भन्ने कुरा थाह पाउने माध्यम भनेकै सञ्चार हो तर दलित समुदायको सञ्चारमा पह“ुच कमै मात्र छ । सञ्चार क्षेत्रमा पहिला तिर सुन्यता जस्तै थियो तर केही समयदेखि निकै यस समुदायका युवा पुस्तामा क्रेज बढ्दैछ । ६–७ वर्ष अघिदेखि आवाज मिडिया ग्रुप नाम दिएर सञ्चार क्षेत्रमा केही दलित युवाहरु लाग्ने बताए पनि कार्यक्रममुखी एनजिओका रुपमा हराईरहेका छन् । महाप्रतिवाद पत्रिका प्रकाशन भएपछि यस समुदायका युवा पुस्तामा केही जागरुकता देखिएको छ । त्यसभन्दा पहिला पनि पानमारा क्षेत्रबाट रणध्वोज लोहार सप्तकोशी एफएमका काम गर्थे, विनोद विश्वकर्माहरुले पनि सञ्चार क्षेत्रको महत्व बुझेका थिए र पछि विजय आछामी, गणेश परियार, दिनेश गजमेर, लक्ष्मी दर्नाल, शिशिर रामदाम, लगायतका व्यक्तिहरुले धरानमा पत्रकारको परिचय पनि बनाए । लम्जेल संघर्षशील, अनिता रसाईली विगत लामै समयदेखि सञ्चार क्षेत्रमा आवद्ध भएका छन् । लम्जेलले प्रवोध साप्ताहिक र गुफाथुम्की गर्जन त्रैमासिक नामक पत्रिका प्रकाशन गर्दै आएका छन् । यससंगै गणेश बराइलीले पनि बालखोज पाक्षिक पत्रिका प्रकाशन गरे, मिलन शंकर, टिका मंग्रातीहरुले पनि ग्लेयर मासिक केही अंक बजारमा ल्याए । पत्रकारिता प्रति धरानमा झण्डै दुई दर्जन दलित समुदायका व्यक्तिहरु छन् । यद्यपी पलायन हुनेक्रम जारी छ । कमै मात्र यस क्षेत्रमा क्रियाशिल छन् । दलित कै लगानी र स्वामित्वमा भने धरानमा महाप्रतिवाद र प्रवोध साप्ताहिक पत्रिका मात्रै हुन् । अन्यमा दलितहरुको पहु“च कमै मात्र छ । औजार दैनिकमा रणध्वोज लोहार कार्यकारी सम्पादक भएपछि केही दलितका खबरहरु आउन थालेका छन् । विजयपुर एफएममा पनि लक्ष्मी दर्नाल र रणध्वोजहरुको राम्रै प्रभाव छ । सो एफएममा गणेश परियार, बिजय आछामीहरुको सक्रियतामा सुवास वि.क.लगायतका केही व्यक्तिहरुले अभ्यास गर्ने मौका पाएका थिए भने रेडियो धरान, गणतन्त्र एफ हुँदै हाल मर्निङ्ग टाइम्स दैनिकमा दिनेश गजमेरले पनि  राम्रै अवसर पाएका छन् । यद्यपी धरानबाट प्रकाशित अन्य दैनिक तथा साप्ताहिक पत्रपत्रिका, रेडियो एफएम, टेलिभिजनमा प्रतिनिधित्व रहेको छैन । पूर्वकै पुरानो र स्थापित पत्रिका ब्लाष्ट टाईम्स दैनिकमासमेत अहिलेसम्म दलितहरुका इसु (मुद्धा)लाई प्राथमिकता दिएको छैन । छिटफुट दिवसहरुमा बाहेक अन्यवेला खासै महत्व दिएको पाइन्दैन भने फाष्ट, रेडियो गणतन्त्र, दन्तकाली एफएमलगायतका सञ्चार माध्यम जो धरानबाटै सञ्चालनमा छन् तिनीहरुमा दलित सम्बन्धि कुनै खास कार्यक्रम पनि समावेश गरिएको छैन । यो अत्यन्तै दुःखलाग्दो विषय हो । यसैले सबैभन्दा पहिलो कुरा दलित समुदायबाट सञ्चालन भएका जति पनि सञ्चार माध्यम छन् त्यसको संरक्षण स्थानीय निकाय, दलित तथा गैरदलित सम्पूर्ण क्षेत्रबाट हुनु पर्दछ भने अन्य सञ्चार माध्यममा पनि अनिवार्य सहभागिता हुनुपर्छ । पत्रकारहरुको छाता संगठन नेपाल पत्रकार महासंघमा एक जना मात्रैको सहभागिता छ त्यहा“ पनि दलितका कुरा उठाउ“दा पत्रकार दलित नहुने भन्दै बोल्नसमेत प्रतिबन्ध लगाउने स्थिति छ । यता दलित सञ्चारकर्मीहरुको संगठन निर्माणलाई न त दलित संघ संस्थाले मान्यता दिए नत पत्रकार सम्बद्ध संघसंस्थाले  जसकारण दलित पत्रकार मञ्च अलपत्र परेर विघटित अवस्थामा छ । यसक्षेत्रमा सबैले ध्यान दिन आवश्यक छ ।

 पेशा तथा व्यवसाय

पेशा तथा व्यवसायका हिसावमा हेर्ने हो भने सुनचा“दी व्यवसाय, फलामको व्यवसाय, कपडा सिलाउने, जुत्ता मर्मत तथा पसल खोल्ने, सरसफाई गर्ने लगायतका पेशामा अधिकांश दलितहरु आवद्ध भएका छन् । धरानका झण्डै ३५ प्रतिशत दलितहरु पुख्र्यौली पेशामा आवद्ध छन् भने बा“कीले अन्य क्षेत्रमा पेशा तथा व्यवसाय गरेको पाइन्छ । धरानमा करिब दैनिक ५० लाखको खुकुरी निर्यात हुन्छ भने करोडौंको सुनचा“दि कारोबार हुन्छ । यद्यपी सुनचा“दिमा दलितहरुको पहु“च विस्तारै खच्किरहेको छ । नेवार, राई, लिम्बु समुदायको बर्चश्व बढ्दै गएको छ । कालिगढ बंगालीहरु हाबी हु“दा यहा“का दलितहरुलाई समस्या भएको छ । सुनचा“दि व्यवसायमा दलितहरु हजारको  हाराहारीमा कालिगढहरु रहेका छन् । धरानको रत्नरोड पुरै सुनचादिले भरिएको छ भने पुरानोबजार, महेन्द्रपथ लगायतका चौक र गल्लीहरुमा धेरै सुनचादि पसलहरु रहेका छन् । खुकुरी फ्याक्ट्रिहरु करिब दुई दर्जनभन्दा बढि धरानमा रहेका छन् । ६ सयभन्दा बढि कालिगढहरु त्यस पेशामा आवद्ध  छन् । त्यतिकै कपडा पसलमा सिलाई बुनाई गर्ने तथा जुत्ता चप्पल बनाउने र बेच्ने कार्यमा पनि दलितहरु छन् । त्यसका अलवा सरसफाईमा धरान नगरपालिका, बीपी कोइराला स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठान लगायतका ठूलठुला संस्थानहरुमा पनि मधेशी दलितहरु  रहेका छन् । व्यवसायका हिसावमा दलित समुदायको व्यक्तिले स्थापना गरी ३ हजार भन्दा बढीलाई प्रतक्ष्य रोजगार दिन सफल भएको बराह ज्वेलरी धरानमा मात्र होइन काठमाण्डौं, पोखरा हङ्कङ हुदैं यूकेसम्म प्रसिद्ध छ । नुनदेखि सुनसम्म भन्ने नारा दिएर सञ्चालन भएको सो व्यवसायले सम्पूर्ण दलितहरुको शिर ठाडो बनाएको छ । त्यसलाई स्थापना गर्ने इन्द्रबहादुर लामिछाने दलित समुदायको आर्थिक क्रान्तिका एक सशक्त हस्ती थिए भन्दा अत्युक्ति नहोला । धरानमा सो बराह ज्वेलरीकै कारण मानबहादुर दियाली हरेक क्षेत्रमा अग्रपंक्तिमा आउछन् । उनले  व्यवसायका साथै सामाजिक क्षेत्रमा पनि निकै राम्रो प्रगति गरेका छन् । यसका साथै सियोन ज्वेलर्स, एम.एस. ज्वेलरी, न्यू सगरमाथा ज्वेलरी, सन्ध्या ज्वेलरी, अनुग्रह ज्वेलरी, ताप्लेजुङ्ग सान्थाक्रा ज्वेलरी, पाथीभरा ज्वेलरी, लगायतका सुनचा“दि पसलहरु स्थापित भएका छन् । यससंगै एशियन जीवन बिमा धरान शाखामा तिलक कालिकोटे, मदरल्याण्ड बोर्डिङ स्कूलमा बमबहादुर बि.क., खुकुरी उद्योग तथा सत्य शिशु निकेतन स्कूलमा तिलबहादुर सुन्चेउरी लगायत पनि धरानका व्यवसायी मध्ये अग्रणी मानिन्छन् । थुप्रै दलितहरु बेरोजगार छन् । अधिकांश काम नपाएर बसेका छन् भने वैदेशिक रोजगारमा पनि गएका छन् । दलित समुदायका युवाहरुलाई लक्षित गरी रोजगारको अवसर सृजना गर्नुपर्छ ।

 उप–महानगरपालिकाको दलित नीति

धरान नगर क्षेत्रमा दलित समुदायको सघन उपस्थिति रहेको छ भन्ने तथ्याङ्क माथि उल्लेख भइसकेको छ । धरानको भौतिक, सामाजिक, आर्थिक बृद्धि र विकासका लागि नगरवासीले सक्दो सहयोग गरेका छन् । अझ धरानको आर्थिक पाटोमा महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेका छन् र इमान्दारपूर्वक करको दायरामा पनि दलितहरु आएका छन् । यद्यपी लक्षित वर्गमध्ये दलित समुदाय सबैभन्दा पहिलो    नम्बरमा पर्नुपर्ने हो । महिला तथा जनजातिलाई जुन रकम बिनियोजन गरि धरान नगरपालिकाले कार्यक्रम बनाएको छ । दलितहरुको सवालमा त्यस्तो पाइदैन । आफै धामी, आफैं बोक्सी भनेझैं नगरपालिकाले बिनियोजन गरेको रकम कर्मचारीहरुकै मिलेमतोमा केही टाठाबाठाहरुले रकमको भागबण्डा गर्ने गरेका छन् । नगरपालिकाले बजेटको सदुपयोग गर्नका लागि भनि दलित उत्थान समन्वय समितिको गठन गरेको छ । यो समितिमा विभिन्न दर्जनौं  संघ संगठनहरु आवद्ध छन् । ती संस्थाहरु विभिन्न राजनीतिक दल र गैरसरकारी संस्थाहरु हुन् । उनीहरुले नगरपालिकाले छुट्याएको ५÷६ लाख रुपैया कसरी सदुपयोग गर्ने भन्ने विषयमा छलफल गरी सञ्चालन गर्दै आएका छन् । विगतका वर्षहरुमा समितिले रकम दुरुपयोग पनि गरेको थियो । अहिले विभिन्न तालिम तथा गोष्ठीमा खर्च गरेको छ र भर्खरै व्यवसायमुखी तालिम सञ्चालन गरेको छ जसले केही दलितहरुलाई राहत पुगेको छ ।  समिति नै धरान नगरपालिकाको दलित सम्बन्धि आधिकारीक संस्था हो ।  नगरपालिकाले यहि संगठनमार्फत कार्यक्रम गर्दै आएको छ । समग्र धरानको व्यय खर्च  मध्ये दलितका लागि छुट्याइएको बजेट नगन्य रहने गरेको छ । तथापी यहा“को भौतिक विकास निर्माण, सरसफाई र सामाजिक सुरक्षा लगायतका क्षेत्रमा गरिएको लगानी दलित समुदायका लागि पनि हो । धरान नगरपालिकाले दलितहरुलाई बहिष्कारै गरेको अवस्था छैन र सिस्टम (विधि र प्रक्रिया)बाट सञ्चालन गर्ने प्रयत्न गरिरहेको   देखिन्छ । धरान नगरपालिकाले अझ आगमी दिनमा दलित मैत्री नगर निर्माणका लागि जोड दिनु आवश्यक छ । नगर परिषद्मा दलितहरुको प्रतिनिधित्व हुन आवश्यक छ । त्यसरी परिषद्मा जान अघि दलितसम्बद्ध संघसंस्थाले गृहकार्य गर्न आवश्यक छ । दलित सम्बन्धिका योजना बजेटमूखी भन्दा पनि दलित अधिकारका पक्षमा केन्द्रीत हुनुपर्दछ । धरान उप–महानगरपालिकाले सञ्चालन गर्ने सबैखाले कार्यक्रममा दलित समुदायलाई समावेश गराउने, अवसर उपलब्ध गराउने, सरसहयोग गरी क्षमता बृद्धि र विकासमा जोड दिन आवश्यक छ ।

 सुकुम्बासीमा दलित

नेपाल बसोबास बस्ती संरक्षण समाजका अनुसार धरानमा ६४ वटा सुकुम्बासी बस्ती छन् । सुकुम्बासी बस्ती खोला बगर तथा जोखिमपूर्ण अवस्थामा छन् । त्यस्ता बस्तीहरुमा राई, लिम्बु, मगर, तामाङका साथै दलितहरुको बाक्लो उपस्थिति रहेको छ । बजार क्षेत्रमा नम्बरी जग्गा हुने भन्दा ऐलानी जग्गामा बस्ने दलितहरुको संख्या बढि छ । यसले के देखाउ“छ भने दलितहरु बसोबासका हिसावले अत्यन्तै जोखिममा छन् । यसकारण त्यस्ता जोखिमपूर्ण अवस्थामा रहेका दलितहरुको आवास व्यवस्थापनमा पनि हामीले ध्यान दिन आवश्यक छ । त्यस्ता छाप्राहरुमा खानेपानी, बिजुली, यातायात, औषधी उपचार जस्ता आधारभूत आवश्यकताको  परिपूर्ति हुन नसक्दा आज पनि अधिकांश दलितहरु जोखिमपूर्ण अवस्थामा छन् । यसैले ति बस्तीहरुमा राज्यस्तरबाटै विशेष योजना अन्तर्गत स्वास्थ्य, शिक्षा र     रोजगारका कार्यक्रम सञ्चालन गर्न जरुरी छ भने दलित संघसंस्थाहरु पनि लागि पर्नु आवश्यक छ । नेतृत्वमा त्यस्ता आधारभूत बस्तीका व्यक्तिलाई विकास गराउनु पर्छ ।

छूवाछुतमुक्त नगरपालिका र यथार्थ अवस्था

दलित हुनु भनेको आर्थिक हैसियत कमजोर भएर मात्रै होइन भन्ने कुरा हामीले माथि नै हेरिसकेका छौं । आर्थिक सम्पन्न हुने बित्तिकै उ माथिको विभेद हट्छ भन्ने मान्यता गलत हो । मुलुकलाई छुवाछुत मुक्त घोषणा  गरेको निकै वर्ष भइसकेको छ । धरान उप–महानगरपालिकाले पनि यस नगरलाई छूवाछुत मुक्त घोषणा  गरिसकेको छ । यो घोषणा भइसकेपछि पनि छुवाछूत भएको खण्डमा सरकारीवादी मुद्धा बन्दछ र पीडितको पक्षमा सरकारले अर्थात न्यायलय उभिनु पर्ने हुन्छ । तर, धरान उप–महानगरपालिकामा हरेक महिना छुवाछुतका घटना हुने गर्दछन् । सबै घटना सार्वजनिक नभए पनि छिटफुट घटना मुद्धाकै रुपमा पनि अगाडि बढेका थिए । केही गत वर्ष धरान–४ छाताचौक स्थित नन्दलाल शाहले डोम थरका दुईजनालाई छोइछिटोको निहु“मा सार्वजनिक गाली बेइजत गरेका थिए । उनलाई दलित अधिकारकर्मीहरुको रोहवरमा इलाका प्रहरी कार्यालय धरानमा केही दिन पुर्पक्षमा राखिएको थियो तर उनलाई सामान्य छलफल पछि कारबाही नगरी छाडिएको थियो । त्यस्तै गत वर्ष  नै धरान–१६ का बलबहादुर बि.क.लाई छिमेकी कथित उपल्लो जातकी महिलाले भेदभाव गरेको विषयमा पनि दोषीलाई इलाका ल्याउने र केहि समय राख्ने काम मात्रै भयो । अन्ततः पीडिकहरुलाई कानुनी कारबाही भएन र मिलापत्रमा मिलाउने काम भयो । बजार तथा गाउ, टोलमा अहिले पनि धरानभित्र छुवाछुतको अवस्था विद्यमान छ । बाहिरी देखावटी छुवाछूत नगरेपनि सार्वजनिक   धारामा पानी थाप्दा पनि छोइछिटो गर्ने प्रचलन छ“दैछ ।

     छूवाछूत सम्बन्धि कानुनमा उल्लेख भए पनि कारबाही गर्ने निकाय सरकारमा दलितहरुको पह“ुच नभएकाले पनि त्यस्तो विभेद सहन दलितहरु बाध्य भएका छन् । मुख्य सहरबजारमा व्यवसायिक रुपमा खोलिएका पसल तथा हाटबजारमा विभेद नभए पनि व्यक्तिगत घरभित्र पस्न नदिनेहरु पनि प्रसस्तै छन् । कोठा भाडा खोज्दा पनि दलित भन्ने थाहा पाएपछि विभिन्न बहाना बनाउने र दलितलाई कोठाभाडा नदिने धेरैको गुनासो छ । छुवाछूत सम्बन्धिका घटना हेर्ने छुट्टै निकायको गठन गरेर धरान उप–महानगरपालिकाले व्यवस्थापन गर्न आवश्यक छ र जनतामा छुवाछूत सामाजिक अपराध हो भन्ने चेतना फैलाई सभ्य र छूवाछुत मुक्त समाजको स्थापना गर्नु पर्छ ।

 मुक्तिको प्रश्न

     धरानका दलितहरु अहिले जुन अवस्थामा छन् यो अवस्थाबाट मुक्त हुनुपर्छ र समाजमा अन्य जातिका मानिस सरह विभेदरहित वातावरणमा जिउन पाउनुपर्छ । जातिपाति र छूवाछूत समाजको कलङ्क हो यद्यपी कानुनले बर्जित गरेको कुरा जनताले बुझेर खुलमखुल्ला विभेद नगरेपनि समाजका अनपढ र ठालुहरुले अहिले पनि पुरानै आधारमा यो विभेद जारी राखेका छन् । यसबाट मुक्ति पाउनका लागि विद्रोह वा युद्ध गर्न आवश्यक छैन । यो चेतनामा भएको कमजोरी हो । चेतनाको विकासस“गै सहि कुरा जनतामा बुझाएपछि आफै यो प्रथाको अन्त्य हुन्छ । धेरैले दलित मुक्ति आफै समय भएपछि हुन्छ भन्ने तर्क पनि गर्छन तर मुक्ति आफै हु“दैन संघर्षपछि मात्रै प्राप्त हुने भएकाले दलितहरु संगठित र सचेत हुनुपर्छ । आफ्ना पीडा–समस्याहरु जनताका बीचमा लानुपर्छ, प्रभावकारी सञ्चार साक्षात्कार   गर्नुपर्छ । यसरी आफ्नो अधिकार खोज्दा अन्य समुदायलाई मार पार्ने प्रकारले होइन कि दीर्घकालिन् समस्याको समाधान गर्नुपर्छ । आज अन्य जातिका मानिसले आफुमाथि विभेद गरे भनेर भोली अरुलाई यस्तै विभेद गर्ने बदलाको भावना लिनुहु“दैन । वास्तवमा दलित अनन्त सम्म रहिरहने अजम्बरी चिज होइन, यो तत्कालिन अवस्थाको विश्लेषण हो । दलित शब्द हटाएर समास्या समाधान हुने होइन राजनैतिक, आर्थिक, सामाजिक सबै अवस्थामा सुधार आउनुपर्छ अनि त्यतिखेर मात्र दलित भन्ने अवस्थाबाट मुक्ति  मिल्छ । कतिपय अवस्थामा दलित भित्रै पनि विभेद छ । विश्वकर्मा, दमाई, सार्की, डोम लगायतको बीचमा पनि अन्तरिक भेदभाव छ भन्ने आधारलाई लिएर कतिपय दलित नेता त कतिपय गैरदलितहरुले पनि पहिला आफै भित्रको विभेद अन्त्य हुनुपर्छ भन्ने गरेका छन् । हो पहिला आफैभित्र भेदभाव अन्त्य गर्नुपर्छ त्यसस“गै सामाजिक आन्दोलन जारी राख्नुपर्छ । धरान यति विकसित भएर पनि दलितको मुक्ति सम्बन्धि खासै बहस र छलफल हुने गरेका  छैनन् । भए गरेका भेला तथा बैठकहरुमा पनि आफुआफू नै सानो– ठूलोको मर्यदाक्रमका कारण कतिपय स्थानमा नराम्रा घटनासमेत हुने गरेकाले साझा अवधारणा निर्माण गरी एकजुट भएर अघि बढेको खण्डमा धराने दलितहरुको मुक्ति सम्भव छ । यो धेरै समय लाग्दैन ।

निष्कर्ष

अन्ततः धरानका सम्पूर्ण दलितहरुले एकआपसमा संगठित हुन आवश्यक छ । हरेक जातीय संगठनहरु छन् । पेशागत संगठनहरु पनि छन् । यी सबैको एउटा छाता संगठनका रुपमा दलित एकता समाजको निर्माण गरि साझा मुद्धामा साझा संगठन बनाउनुपर्छ । सबै दलितको एउटै समस्या हो । हामीले भाषाको विकास, संस्कारको संरक्षण वा अन्य कुनै पनि रितिथितिका कुरामा अलमलिरहनु पर्ने अवस्था छैन । किनभने दलितहरुको कुनै पनि आफ्नै भाषा, धर्म, संस्कार वा संस्कृति छैन । हामी जुन समुदायको बाहुल्यता भएको ठाउ“मा छौं त्यसकै प्रभाव परेको छ । जस्तै पहिला पहाडतिर क्षेत्री बाहुनको समाजमा बसेकाले क्षेत्री बाहुनले मान्ने धर्म, संस्कार र भाषा प्रयोग ग¥यो भने कतिपय राई, लिम्बु, मगर, आदिको सरसंगतले सोही भाषा, धर्मले प्रभाव पारेको छ । अधिकांश दलितहरु आज पनि खस–पर्वते भाषा आफ्नो भाषा, हिन्दु धर्म आफ्नो धर्म भनि अहंकार मच्चाई रहेका छन् त्यसले उनीहरुलाई झन् पछि धकेलीरहेको छ । दलित समुदाय भनेको कलाकार हुन्, ईन्जिनियर हुन, बैज्ञानिक हुन् । त्यसो भएकाले हामीले शिर निहुराउनु पर्ने अर्थात् आफुलाई जन्मकै आधारमा दलित बनाउने सामन्तवादी समाजबाट डराउनु पर्ने कुनै कारण छैन । स्वतन्त्रतापूर्वक आफ्नो इच्छा अनुसारको प्रगतिशिल विचार लिएर अगाडि बढौं । यो धरान हामी सबैको हो । जति दिनरात खटेर धरान निर्माण भएको छ अझ बढि मेहेनत गर्दै सम्पूर्ण दलितहरु एक जुट होऔं । धरानलाई हाम्रो र राम्रो धरान बनाऔं । राष्ट्रिय तथा अन्तराष्ट्रिय रुपमा धरानलाई चिनाऔं र धरानेहरुको परिचय बदलौं कि हामी मिहेनती, परिश्रमी, दयालु, प्रेम गर्ने र सम्पूर्ण मानव मुक्तिको लागि पथप्रदर्शक बनौं । आफुभित्र रहेको हिनताबोधलाई त्यागौं । अब आफ्नो लागि मात्र होइन समाज र समग्र धरानको विकास निर्माणमा जुटौं । बाहिर हेर्दा जति सुन्दर धरान छ, भित्री रुपमा भएका बिकृत्ति र बिसङ्गतीलाई निर्मूल पारौं सुन्दर समाजको निर्माण गरौं । धरानको दलित आन्दोलनले नेपालकै दलित आन्दोलनको नेतृत्व गर्न सक्छ । यसमा हामी सबै दलितहरु एकजुट हुनु आवश्यक छ र साझा  मोर्चाको निर्माण गर्नु पर्दछ ।